Satyrarum libri, Horace. The Works of Horace. Vol. II. Smart, Christopher, editor. Philadelphia: J. Whetham, 1836.
Made available under the Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Collocutus cum Horatio Damasippus hoc Stoicae philosophiae paradoxum probat: omnes propemodum homines insanire.
1
‘Sic raro scribis, ut toto non quater anno
2
membranam poscas, scriptorum quaeque retexens,
3
iratus tibi, quod vini somnique benignus
4
nil dignum sermone canas. quid fiet? at ipsis
5
saturnalibus huc fugisti sobrius. ergo
6
dic aliquid dignum promissis. incipe. nil est.
7
culpantur frustra calami inmeritusque laborat
8
iratis natus paries Diis atque Poetis.
9
atqui voltus erat multa et praeclara minantis,
10
si vacuum tepido cepisset villula tecto.
11
quorsum pertinuit stipare Platona Menandro?
12
Eupolin, Archilochum, comites educere tantos?
13
invidiam placare paras virtute relicta?
14
contemnere miser. vitanda est inproba Siren
15
desidia, aut quidquid vita meliore parasti
16
ponendum aequo animo.’ ‘Di te, Damasippe, Deaeque
17
verum ob consilium donent tonsore. sed unde
18
tam bene me nosti?’ ‘postquam omnis res mea Ianum
19
ad medium fracta est, aliena negotia curo
20
excussus propriis. olim nam quaerere amabam,
21
quo vafer ille pedes lavisset Sisyphus aere,
22
quid scalptum infabre, quid fusum durius esset.
23
callidus huic signo ponebam milia centum;
24
hortos egregiasque domos mercarier unus
25
cum lucro noram; unde frequentia Mercuriale
26
inposuere mihi cognomen compita.’ ‘novi
27
et miror morbi purgatum te illius. atqui
28
emovit veterem mire novus, ut solet, in cor
29
traiecto lateris miseri capitisve dolore,
30
ut lethargicus hic cum fit pugil et medicum urget.
31
dum nequid simile huic, esto ut libet.’ ‘o bone, ne te
32
frustrere: insanis et tu stultique prope omnes,
33
siquid Stertinius veri crepat, unde ego mira
34
descripsi docilis praecepta haec, tempore quo me
35
solatus iussit sapientem pascere barbam
36
atque a Fabricio non tristem ponte reverti.
37
nam male re gesta cum vellem mittere operto
38
me capite in flumen, dexter stetit et “cave faxis
39
te quicquam indignum. pudor” inquit “te malus angit,
40
insanos qui inter vereare insanus haberi.
41
primum nam inquiram, quid sit furere: hoc si erit in te
42
solo, nil verbi, pereas quin fortiter, addam.
43
quem mala stultitia et quemcumque inscitia veri
44
caecum agit, insanum Chrysippi porticus et grex
45
autumat. haec populos, haec magnos formula reges,
46
excepto sapiente, tenet. nunc accipe, quare
47
desipiant omnes aeque ac tu, qui tibi nomen
48
insano posuere. velut silvis, ubi passim
49
palantis error certo de tramite pellit,
50
ille sinistrorsum, hic dextrorsum abit, unus utrique
51
error, sed variis inludit partibus: hoc te
52
crede modo insanum, nihilo ut sapientior ille
53
qui te deridet caudam trahat. est genus unum
54
stultitiae nihilum metuenda timentis, ut ignis,
55
ut rupes fluviosque in campo obstare queratur;
56
alterum et huic varum et nihilo sapientius ignis
57
per medios fluviosque ruentis: clamet amica
58
mater, honesta soror cum cognatis, pater, uxor:
59
‘hic fossa est ingens, hic rupes maxima: serva!’
60
non magis audierit, quam Fusius ebrius olim,
61
cum Ilionam edormit, Catienis mille ducentis
62
‘mater, te appello’ clamantibus. huic ego volgus
63
errori similem cunctum insanire docebo.
64
insanit veteres statuas Damasippus emendo:
65
integer est mentis Damasippi creditor? esto.
66
‘accipe quod numquam reddas mihi’ si tibi dicam:
67
tune insanus eris, si acceperis, an magis excors
68
reiecta praeda, quam praesens Mercurius fert?
69
scribe decem a Nerio: non est satis; adde Cicutae
70
nodosi tabulas, centum, mille adde catenas:
71
effugiet tamen haec sceleratus vincula Proteus.
72
cum rapies in ius malis ridentem alienis,
73
fiet aper, modo avis, modo saxum et, cum volet, arbor
74
si male rem gerere insani est, contra bene sani:
75
putidius multo cerebrum est, mihi crede, Perilli
76
dictantis, quod tu numquam rescribere possis.
77
audire atque togam iubeo conponere, quisquis
78
ambitione mala aut argenti pallet amore,
79
quisquis luxuria tristive superstitione
80
aut alio mentis morbo calet: huc propius me,
81
dum doceo insanire omnis vos, ordine adite.
82
danda est ellebori multo pars maxima avaris:
83
nescio an Anticyram ratio illis destinet omnem.
84
heredes Staberi summam incidere sepulcro,
85
ni sic fecissent, gladiatorum dare centum
86
damnati populo paria atque epulum arbitrio arri,
87
frumenti quantum metit Africa. ‘sive ego prave
88
seu recte hoc volui, ne sis patruus mihi’: credo,
89
hoc Staberi prudentem animum vidisse. quid ergo
90
sensit, cum summam patrimoni insculpere saxo
91
heredes voluit? quoad vixit, credidit ingens
92
pauperiem vitium et cavit nihil acrius, ut, si
93
forte minus locuples uno quadrante perisset,
94
ipse videretur sibi nequior. ‘omnis enim res,
95
virtus, fama, decus, divina humanaque pulchris
96
divitiis parent; quas qui construxerit, ille
97
clarus erit, fortis, iustus.’ ‘sapiensne?’ ‘etiam, et rex
98
et quidquid volet.’ hoc veluti virtute paratum
99
speravit magnae laudi fore. quid simile isti
100
Graecus Aristippus? qui servos proicere aurum
101
in media iussit Libya, quia tardius irent
102
propter onus segnes. uter est insanior horum?
103
nil agit exemplum, litem quod lite resolvit.
104
siquis emat citharas, emptas conportet in unum,
105
nec studio citharae nec Musae deditus ulli,
106
si scalpra et formas non sutor, nautica vela
107
aversus mercaturis: delirus et amens
108
undique dicatur merito. qui discrepat istis,
109
qui nummos aurumque recondit, nescius uti
110
conpositis metuensque velut contingere sacrum?
111
siquis ad ingentem frumenti semper acervum
112
porrectus vigilet cum longo fuste neque illinc
113
audeat esuriens dominus contingere granum
114
ac potius foliis parcus vescatur amaris;
115
si positis intus Chii veterisque Falerni
116
mille cadis — nihil est: tercentum milibus, acre
117
potet acetum; age si et stramentis incubet unde-
118
octoginta annos natus, cui stragula vestis,
119
blattarum ac tinearum epulae, putrescat in arca:
120
nimirum insanus paucis videatur, eo quod
121
maxima pars hominum morbo iactatur eodem.
122
filius aut etiam haec libertus ut ebibat heres,
123
dis inimice senex custodis? ne tibi desit?
124
quantulum enim summae curtabit quisque dierum,
125
unguere si caules oleo meliore caputque
126
coeperis inpexa foedum porrigine? quare,
127
si quidvis satis est, peiuras, surripis, aufers
128
undique? tun sanus? populum si caedere saxis
129
incipias servosve tuos, quos aere pararis,
130
insanum te omnes pueri clamentque puellae;
131
cum laqueo uxorem interimis matremque veneno,
132
incolumi capite es? quid enim? neque tu hoc facis Argis
133
nec ferro ut demens genetricem occidis Orestes.
134
an tu reris eum occisa insanisse parente
135
ac non ante malis dementem actum Furiis quam
136
in matris iugulo ferrum tepefecit acutum?
137
quin, ex quo est habitus male tutae mentis Orestes,
138
nil sane fecit quod tu reprehendere possis:
139
non Pyladen ferro violare aususve sororem
140
Electran, tantum maledicit utrique vocando
141
hanc furiam, hunc aliud, iussit quod splendida bilis.
142
pauper Opimius argenti positi intus et auri,
143
qui Veientanum festis potare diebus
144
Campana solitus trulla vappamque profestis,
145
quondam lethargo grandi est oppressus, ut heres
146
iam circum loculos et clavis laetus ovansque
147
curreret. hunc medicus multum celer atque fidelis
148
excitat hoc pacto: mensam poni iubet atque
149
effundi saccos nummorum, accedere pluris
150
ad numerandum: hominem sic erigit; addit et illud:
151
‘ni tua custodis, avidus iam haec auferet heres.’
152
‘men’ vivo?’ ‘ut vivas igitur, vigila. hoc age.’ ‘quid vis?’
153
‘deficient inopem venae te, ni cibus atque
154
ingens accedit stomacho fultura ruenti.
155
tu cessas? agedum sume hoc tisanarium oryzae.’
156
‘quanti emptae?’ ‘parvo.’ ‘quanti ergo?’ ‘octussibus.’ ‘eheu,
157
quid refert, morbo an furtis pereamque rapinis?’
158
quisnam igitur sanus? qui non stultus. quid avarus?
159
stultus et insanus. quid, siquis non sit avarus,
160
continuo sanus? minime. cur, Stoice? dicam.
161
‘non est cardiacus’ Craterum dixisse putato
162
‘hic aeger’. recte est igitur surgetque? negabit.
163
quod latus aut renes morbo temptentur acuto
164
non est periurus neque sordidus: inmolet aequis
165
hic porcum Laribus; verum ambitiosus et audax:
166
naviget Anticyram. quid enim differt, barathrone
167
dones quidquid habes an numquam utare paratis?
168
Servius Oppidius Canusi duo praedia, dives
169
antiquo censu, gnatis divisse duobus
170
fertur et hoc moriens pueris dixisse vocatis
171
ad lectum: ‘postquam te talos, Aule, nucesque
172
ferre sinu laxo, donare et ludere vidi,
173
te, Tiberi, numerare, cavis abscondere tristem,
174
extimui, ne vos ageret vesania discors,
175
tu Nomentanum, tu ne sequerere Cicutam.
176
quare per Divos oratus uterque Penatis
177
tu cave ne minuas, tu ne maius facias id
178
quod satis esse putat pater et natura coercet.
179
praeterea ne vos titillet gloria, iure
180
iurando obstringam ambo: uter aedilis fueritve
181
vestrum praetor, is intestabilis et sacer esto.’
182
in cicere atque faba bona tu perdasque lupinis,
183
latus ut in circo spatiere et aeneus ut stes,
184
nudus agris, nudus nummis, insane, paternis;
185
scilicet ut plausus quos fert Agrippa feras tu,
186
astuta ingenuum volpes imitata leonem?
187
nequis humasse velit Aiacem, Atrida, vetas cur?
188
‘rex sum.’ nil ultra quaero plebeius. ‘et aequam
189
rem imperito, ac sicui videor non iustus, inulto
190
dicere quod sentit permitto.’ maxime regum,
191
Di tibi dent capta classem redducere Troia.
192
ergo consulere et mox respondere licebit?
193
‘consule.’ cur Aiax, heros ab Achille secundus,
194
putescit, totiens servatis clarus achivis,
195
gaudeat ut populus Priami Priamusque inhumato,
196
per quem tot iuvenes patrio caruere sepulcro?
197
‘mille ovium insanus morti dedit, inclitum Ulixen
198
et Menelaum una mecum se occidere clamans.’
199
tu cum pro vitula statuis dulcem Aulide natam
200
ante aras spargisque mola caput, inprobe, salsa,
201
rectum animi servas? ‘quorsum?’ insanus quid enim Aiax
202
fecit? cum stravit ferro pecus, abstinuit vim
203
uxore et gnato; mala multa precatus atridis
204
non ille aut Teucrum aut ipsum violavit Ulixen.
205
‘verum ego, ut haerentis adverso litore navis
206
eriperem, prudens placavi sanguine Divos.’
207
nempe tuo, furiose? ‘meo, sed non furiosus.’
208
qui species alias veris scelerisque tumultu
209
permixtas capiet, commotus habebitur atque
210
stultitiane erret nihilum distabit an ira.
211
Aiax inmeritos cum occidit desipit agnos:
212
cum prudens scelus ob titulos admittis inanis,
213
stas animo et purum est vitio tibi cum tumidum est cor?
214
siquis lectica nitidam gestare amet agnam,
215
huic vestem ut gnatae, paret ancillas, paret aurum,
216
Pusam aut Pusillam appellet fortique marito
217
destinet uxorem: interdicto huic omne adimat ius
218
praetor et ad sanos abeat tutela propinquos.
219
quid, siquis gnatam pro muta devovet agna,
220
integer est animi? ne dixeris. ergo ubi prava
221
stultitia, hic summa est insania; qui sceleratus,
222
et furiosus erit; quem cepit vitrea fama,
223
hunc circumtonuit gaudens Bellona cruentis.
224
nunc age luxuriam et nomentanum arripe mecum.
225
vincet enim stultos ratio insanire nepotes.
226
hic simul accepit patrimoni mille talenta,
227
edicit, piscator uti, pomarius, auceps,
228
unguentarius ac Tusci turba inpia vici,
229
cum scurris fartor, cum Velabro omne macellum
230
mane domum veniant. quid tum? venere frequentes,
231
verba facit leno: ‘quidquid mihi, quidquid et horum
232
cuique domi est, id crede tuum et vel nunc pete vel cras.’
233
accipe quid contra haec iuvenis responderit aequus.
234
‘in nive Lucana dormis ocreatus, ut aprum
235
cenem ego; tu piscis hiberno ex aequore verris.
236
segnis ego, indignus qui tantum possideam; aufer,
237
sume tibi deciens; tibi tantundem; tibi triplex,
238
unde uxor media currit de nocte vocata.’
239
filius Aesopi detractam ex aure Metellae,
240
scilicet ut deciens solidum absorberet, aceto
241
diluit insignem bacam: qui sanior ac si
242
illud idem in rapidum flumen iaceretve cloacam?
243
Quinti progenies Arri, par nobile fratrum
244
nequitia et nugis pravorum et amore gemellum
245
luscinias soliti inpenso prandere coemptas,
246
quorsum abeant? sani ut creta, an carbone notati?
247
aedificare casas, plostello adiungere muris,
248
ludere par inpar, equitare in harundine longa
249
siquem delectet barbatum, amentia verset.
250
si puerilius his ratio esse evincet amare
251
nec quicquam differre, utrumne in pulvere, trimus
252
quale prius, ludas opus, an meretricis amore
253
sollicitus plores: quaero, faciasne quod olim
254
mutatus Polemon? ponas insignia morbi,
255
fasciolas, cubital, focalia, potus ut ille
256
dicitur ex collo furtim carpsisse coronas,
257
postquam est inpransi correptus voce magistri?
258
porrigis irato puero cum poma, recusat;
259
‘sume, Catelle’: negat; si non des, optet. amator
260
exclusus qui distat, agit ubi secum, eat an non,
261
quo rediturus erat non arcessitus, et haeret
262
invisis foribus? ‘nec nunc, cum me vocet ultro,
263
accedam? an potius mediter finire dolores?
264
exclusit; revocat: redeam? non, si obsecret.’ ecce
265
servus, non paulo sapientior ‘o ere, quae res
266
nec modum habet neque consilium, ratione modoque
267
tractari non volt. in amore haec sunt mala, bellum,
268
pax rursum: haec siquis tempestatis prope ritu
269
mobilia et caeca fluitantia sorte laboret
270
reddere certa sibi, nihilo plus explicet ac si
271
insanire paret certa ratione modoque.’
272
quid? cum Picenis excerpens semina pomis
273
gaudes, si cameram percusti forte, penes te es?
274
quid? cum balba feris annoso verba palato,
275
aedificante casas qui sanior? adde cruorem
276
stultitiae atque ignem gladio scrutare. modo, inquam.
277
Hellade percussa Marius cum praecipitat se,
278
cerritus fuit? an commotae crimine mentis
279
absolves hominem et sceleris damnabis eundem
280
ex more inponens cognata vocabula rebus?
281
libertinus erat, qui circum compita siccus
282
lautis mane senex manibus currebat et ‘unum’,
283
— ‘quid tam magnum?’ addens — , ‘unum me surpite morti!
284
Dis etenim facile est’ orabat, sanus utrisque
285
auribus atque oculis; mentem, nisi litigiosus,
286
exciperet dominus, cum venderet. hoc quoque volgus
287
Chrysippus ponit fecunda in gente Meneni.
288
‘Iuppiter, ingentis qui das adimisque dolores,’
289
mater ait pueri mensis iam quinque cubantis,
290
‘frigida si puerum quartana reliquerit, illo
291
mane die, quo tu indicis ieiunia, nudus
292
in Tiberi stabit.’ casus medicusve levarit
293
aegrum ex praecipiti: mater delira necabit
294
in gelida fixum ripa febrimque reducet,
295
quone malo mentem concussa? timore Deorum.”
296
haec mihi Stertinius, sapientum octavos, amico
297
arma dedit, posthac ne conpellarer inultus.
298
dixerit insanum qui me, totidem audiet atque
299
respicere ignoto discet pendentia tergo.’
300
‘Stoice, post damnum sic vendas omnia pluris,
301
qua me stultitia, quoniam non est genus unum,
302
insanire putas? ego nam videor mihi sanus.’
303
‘quid, caput abscissum manibus cum portat Agave
304
gnati infelicis, sibi tunc furiosa videtur?’
305
‘stultum me fateor — liceat concedere veris —
306
atque etiam insanum; tantum hoc edissere, quo me
307
aegrotare putes animi vitio.’ ‘accipe: primum
308
aedificas, hoc est longos imitaris, ab imo
309
ad summum totus moduli bipedalis, et idem
310
corpore maiorem rides Turbonis in armis
311
spiritum et incessum: qui ridiculus minus illo?
312
an, quodcumque facit Maecenas, te quoque verum est,
313
tanto dissimilem et tanto certare minorem?
314
absentis ranae pullis vituli pede pressis
315
unus ubi effugit, matri denarrat, ut ingens
316
belua cognatos eliserit: illa rogare,
317
quantane? num tantum, sufflans se, magna fuisset?
318
‘maior dimidio.’ ‘num tanto?’ cum magis atque
319
se magis inflaret, ‘non, si te ruperis,’ inquit,
320
‘par eris.’ haec a te non multum abludit imago.
321
adde poemata nunc, hoc est, oleum adde camino,
322
quae siquis sanus fecit, sanus facis et tu.
323
non dico horrendam rabiem — ’ ‘iam desine.’ ’ — cultum
324
maiorem censu — ’ ‘teneas, Damasippe, tuis te.’
325
’ — mille puellarum, puerorum mille furores — ’
326
‘o maior tandem parcas, insane, minori.’