De Inventione, Rhetorici libri duo qui vocantur de inventione. Cicero, Marcus Tullius, creator; Stroebel, Eduard, editor
Made available under the Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Constitutione causae reperta statim placet conside-
rare, utrum causa sit simplex an iuncta; et si iuncta
erit, utrum sit ex pluribus quaestionibus iuncta an ex
aliqua conparatione. simplex est, quae absolutam in
se continet unam quaestionem, hoc modo: "Corinthiis
bellum indicamus an non?" coniuncta ex pluribus
quaestionibus, in qua plura quaeruntur, hoc pacto:
"utrum Carthago diruatur an Carthaginiensibus redda-
tur an eo colonia deducatur." ex conparatione, in qua per
contentionem, utrum potius aut quid potissimum sit,
quaeritur, ad hunc modum: "utrum exercitus in Mace-
doniam contra Philippum mittatur, qui sociis sit
auxilio, an teneatur in Italia, ut quam maximae contra
Hannibalem copiae sint."
Deinde considerandum est, in ratione an in scripto
sit controversia; nam scripti controversia est ea, quae
ex scriptionis genere nascitur. eius autem genera,
quae separata sunt a constitutionibus, quinque sunt.
nam tum verba ipsa videntur cum sententia scriptoris
dissidere, tum inter se duae leges aut plures discre-
pare, tum id, quod scriptum est, duas aut plures res
significare, tum ex eo, quod scriptum est, aliud, quod
non scriptum est, inveniri, tum vis verbi quasi in de-
finitiva constitutione, in quo posita sit, quaeri. quare
primum genus de scripto et sententia, secundum ex
contrariis legibus, tertium ambiguum, quartum ratio-
cinativum, quintum definitivum nominamus. ratio est
autem, cum omnis quaestio non in scriptione, sed in
aliqua argumentatione consistit.
Ac tum, considerato genere causae, cognita con-
stitutione, cum simplexne an iuncta sit intellexeris et
scripti an rationis habeat controversiam videris, dein-
ceps erit videndum, quae quaestio, quae ratio, quae
iudicatio, quod firmamentum causae sit; quae omnia a
constitutione proficiscantur oportet. quaestio est ea,
quae ex conflictione causarum gignitur controversia,
hoc modo: "non iure fecisti;"
"iure feci." causarum autem
est conflictio, in qua constitutio constat. ex ea igitur
nascitur controversia, quam quaestionem dicimus,
haec: "iurene fecerit?" ratio est ea, quae continet cau-
sam, quae si sublata sit, nihil in causa controversiae
relinquatur, hoc modo, ut docendi causa in facili et
pervulgato exemplo consistamus: Orestes si accusetur
matricidii, nisi hoc dicat "iure feci; illa enim patrem
meum occiderat", non habet defensionem. qua ratione
sublata omnis controversia quoque sublata sit. ergo
eius causae ratio est, quod illa Agamemnonem occi-
derit. iudicatio est, quae ex infirmatione et confirma-
tione rationis nascitur controversia. nam sit ea nobis
exposita ratio, quam paulo ante exposuimus: "illa enim
meum," inquit, "patrem occiderat:"
"at non," inquiet ad-
versarius, "abs te filio matrem necari oportuit; potuit
enim sine tuo scelere illius factum puniri." ex hac de-
ductione rationis illa summa nascitur controversia,
quam iudicationem appellamus. ea est huiusmodi: rec-
tumne fuerit ab Oreste matrem occidi, cum illa Orestis
patrem occidisset.