De Divinatione, De divinatione libri duo; libri de fato quae manserunt. Cicero, Marcus Tullius, creator; Mueller, C. F. W. (Carl Friedrich Wilhelm), 1830-1903, editor
Made available under the Creative Commons Attribution 4.0 International License.
M. Tullii Ciceronis de divinatione liber primus.
1
Vetus opinio est iam usque ab heroicis ducta temporibus, eaque et populi Romani et omnium gentium
firmata consensu, versari quandam inter homines divinationem, quam Graeci μαντικήν appellant, id est
praesensionem et scientiam rerum futurarum. Magnifica quaedam res et salutaris, si modo est ulla, quaque proxime ad deorum vim natura mortalis possit
accedere. Itaque ut alia nos melius multa quam
Graeci, sic huic praestantissimae rei nomen nostri a
divis, Graeci, ut Plato interpretatur, a furore duxerunt.
Gentem quidem nullam video neque tam humanam
p.145
atque doctam neque tam inmanem tamque barbaram,
quae non significari futura et a quibusdam intellegi
praedicique posse censeat. Principio Assyrii, ut ab
ultumis auctoritatem repetam, propter planitiam magnitudinemque regionum, quas incolebant, cum caelum
ex omni parte patens atque apertum intuerentur, traiectiones motusque stellarum observitaverunt, quibus
notatis, quid cuique significaretur, memoriae prodiderunt. Qua in natione Chaldaei non ex artis, sed ex
gentis vocabulo nominati diuturna observatione siderum scientiam putantur effecisse, ut praedici posset,
quid cuique eventurum et quo quisque fato natus esset.
Eandem artem etiam Aegyptii longinquitate temporum innumerabilibus paene saeculis consecuti putantur.
Cilicum autem et Pisidarum gens et his finituma
Pamphylia, quibus nationibus praefuimus ipsi, volatibus avium cantibusque ut certissimis signis declarari
res futuras putant.
Quam vero Graecia coloniam misit in Aeoliam, Ioniam, Asiam, Siciliam, Italiam sine
Pythio aut Dodonaeo aut Hammonis oraculo? aut
quod bellum susceptum ab ea sine consilio deorum
est?
2
Nec unum genus est divinationis publice privatimque celebratum. Nam, ut omittam ceteros populos, noster quam multa genera conplexus est! Principio huius urbis parens Romulus non solum auspicato
urbem condidisse, sed ipse etiam optumus augur fuisse
traditur. Deinde auguribus et reliqui reges usi, et
exactis regibus nihil publice sine auspiciis nec domi
nec militiae gerebatur. Cumque magna vis videretur
esse et inpetriendis consulendisque rebus et monstris
interpretandis ac procurandis in haruspicum disciplina,
omnem hanc ex Etruria scientiam adhibebant, ne genus esset ullum divinationis, quod neglectum ab iis
videretur.
Et cum duobus modis animi sine ratione
et scientia motu ipsi suo soluto et libero incitarentur,
uno furente, altero somniante, furoris divinationem
Sibyllinis maxime versibus contineri arbitrati eorum
p.146
decem interpretes delectos e civitate esse voluerunt.
Ex quo genere saepe hariolorum etiam et vatum furibundas praedictiones, ut Octaviano bello Cornelii
Culleoli, audiendas putaverunt. Nec vero somnia graviora, si quae ad rem publicam pertinere visa sunt,
a summo consilio neglecta sunt. Quin etiam memoria nostra templum Iunonis Sospitae L. Iulius, qui
cum P. Rutilio consul fuit, de senatus sententia refecit
ex Caeciliae, Baliarici filiae, somnio.
3
Atque haec, ut ego arbitror, veteres rerum magis
eventis moniti quam ratione docti probaverunt. Philosophorum vero exquisita quaedam argumenta, cur
esset vera divinatio, collecta sunt; e quibus, ut de
antiquissumis loquar, Colophonius Xenophanes unus,
qui deos esse diceret, divinationem funditus sustulit;
reliqui vero omnes praeter Epicurum balbutientem
de natura deorum divinationem probaverunt, sed non
uno modo. Nam cum Socrates omnesque Socratici
Zenoque et ii, qui ab eo essent profecti, manerent in
antiquorum philosophorum sententia vetere Academia
et Peripateticis consentientibus, cumque huic rei magnam auctoritatem Pythagoras iam ante tribuisset,
qui etiam ipse augur vellet esse, plurumisque locis
gravis auctor Democritus praesensionem rerum futurarum conprobaret, Dicaearchus Peripateticus cetera
divinationis genera sustulit, somniorum et furoris reliquit, Cratippusque, familiaris noster, quem ego parem summis Peripateticis iudico, isdem rebus fidem
tribuit, reliqua divinationis genera reiecit.
Sed cum
Stoici omnia fere illa defenderent, quod et Zeno in
suis commentariis quasi semina quaedam sparsisset et
ea Cleanthes paulo uberiora fecisset, accessit acerrumo
vir ingenio, Chrysippus, qui totam de divinatione duobus libris explicavit sententiam, uno praeterea de oraclis, uno de somniis; quem subsequens unum librum
Babylonius Diogenes edidit, eius auditor, duo Antipater, quinque noster Posidonius. Sed a Stoicis vel
p.147
princeps eius disciplinae, Posidonii doctor, discipulus
Antipatri, degeneravit, Panaetius, nec tamen ausus est
negare vim esse divinandi, sed dubitare se dixit. Quod
illi in aliqua re invitissumis Stoicis Stoico facere licuit, id nos ut in reliquis rebus faciamus, a Stoicis
non concedetur? praesertim cum id, de quo Panaetio
non liquet, reliquis eiusdem disciplinae solis luce videatur clarius.
Sed haec quidem laus Academiae
praestantissumi philosophi iudicio et testimonio conprobata est.
4
Etenim nobismet ipsis quaerentibus,
quid sit de divinatione iudicandum, quod a Carneade
multa acute et copiose contra Stoicos disputata sint,
verentibusque, ne temere vel falsae rei vel non satis
cognitae adsentiamur, faciendum videtur, ut diligenter
etiam atque etiam argumenta cum argumentis comparemus, ut fecimus in iis tribus libris, quos de natura deorum scripsimus. Nam cum omnibus in rebus
temeritas in adsentiendo errorque turpis est, tum in
eo loco maxime, in quo iudicandum est, quantum
auspiciis rebusque divinis religionique tribuamus; est
enim periculum, ne aut neglectis iis impia fraude aut
susceptis anili superstitione obligemur.
5
Quibus de rebus et alias saepe et paulo accuratius
nuper, cum essem cum Q. fratre in Tusculano, disputatum est. Nam cum ambulandi causa in Lyceum venissemus (id enim superiori gymnasio nomen est), Perlegi,
ille inquit, tuum paulo ante tertium de natura deorum, in quo disputatio Cottae quamquam labefactavit
sententiam meam, non funditus tamen sustulit. Optime
vero, inquam; etenim ipse Cotta sic disputat, ut
Stoicorum magis argumenta confutet quam hominum
deleat religionem. Tum Quintus: Dicitur quidem istuc,
inquit, a Cotta, et vero saepius, credo, ne communia
iura migrare videatur; sed studio contra Stoicos disserendi deos mihi videtur funditus tollere.
Eius rationi non sane desidero quid respondeam; satis enim
defensa religio est in secundo libro a Lucilio, cuius
p.148
disputatio tibi ipsi, ut in extremo tertio scribis, ad
veritatem est visa propensior. Sed, quod praetermissum est in illis libris (credo, quia commodius arbitratus es separatim id quaeri deque eo disseri), id est
de divinatione, quae est earum rerum, quae fortuitae
putantur, praedictio atque praesensio, id, si placet,
videamus quam habeat vim et quale sit. Ego enim
sic existimo, si sint ea genera divinandi vera, de quibus accepimus quaeque colimus, esse deos, vicissimque,
si di sint, esse qui divinent.
6
Arcem tu quidem Stoicorum, inquam, Quinte, defendis, siquidem ista sic reciprocantur, ut et, si divinatio sit, di sint et, si di
sint, sit divinatio. Quorum neutrum tam facile, quam
tu arbitraris, conceditur. Nam et natura significari
futura sine deo possunt et, ut sint di, potest fieri, ut
nulla ab iis divinatio generi humano tributa sit. Atque ille: Mihi vero, inquit, satis est argumenti et esse
deos et eos consulere rebus humanis, quod esse clara et
perspicua divinationis genera iudico. De quibus quid
ipse sentiam, si placet, exponam, ita tamen, si vacas
animo neque habes aliquid, quod huic sermoni praevertendum putes.
Ego vero, inquam, philosophiae,
Quinte, semper vaco; hoc autem tempore, cum sit
nihil aliud, quod lubenter agere possim, multo magis
aveo audire, de divinatione quid sentias.
Nihil, inquit, equidem novi, nec quod praeter ceteros ipse sentiam; nam cum antiquissimam sententiam,
tum omnium populorum et gentium consensu conprobatam sequor. Duo sunt enim divinandi genera, quorum alterum artis est, alterum naturae.
Quae est
autem gens aut quae civitas, quae non aut extispicum aut monstra aut fulgora interpretantium aut augurum aut astrologorum aut sortium (ea enim fere
artis sunt) aut somniorum aut vaticinationum (haec
enim duo naturalia putantur) praedictione moveatur?
Quarum quidem rerum eventa magis arbitror quam
causas quaeri oportere. Est enim vis et natura quaedam,
p.149
quae tum observatis longo tempore significationibus, tum aliquo instinctu inflatuque divino futura
praenuntiat. 7
Quare omittat urguere Carneades, quod
faciebat etiam Panaetius requirens, Iuppiterne cornicem a laeva, corvum ab dextera canere iussisset. Observata sunt haec tempore inmenso et in significatione
eventis animadversa et notata. Nihil est autem, quod
non longinquitas temporum excipiente memoria prodendisque monumentis efficere atque adsequi possit.
Mirari licet, quae sint animadversa a medicis herbarum genera, quae radicum ad morsus bestiarum, ad
oculorum morbos, ad vulnera, quorum vim atque naturam ratio numquam explicavit, utilitate et ars est
et inventor probatus. Age ea, quae quamquam ex
alio genere sunt, tamen divinationi sunt similiora,
videamus:
Atque etiam ventos praemonstrat saepe futurosInflatum mare, cum subito penitusque tumescit,Saxaque cana salis niveo spumata liquoreTristificas certant Neptuno reddere voces,Aut densus stridor cum celso e vertice montisOrtus adaugescit scopulorum saepe repulsus.
8
Atque his rerum praesensionibus Prognostica tua referta sunt. Quis igitur elicere causas praesensionum
potest? etsi video Boe+thum Stoicum esse conatum,
qui hactenus aliquid egit, ut earum rationem rerum
explicaret, quae in mari caelove fierent.
Illa vero
cur eveniant, quis probabiliter dixerit?
Cana fulix itidem fugiens e gurgite pontiNuntiat horribilis clamans instare procellasHaud modicos tremulo fundens e gutture cantus.p.150Saepe etiam pertriste canit de pectore carmenEt matutinis acredula vocibus instat,Vocibus instat et adsiduas iacit ore querellas,Cum primum gelidos rores aurora remittit.Fuscaque non numquam cursans per litora cornixDemersit caput et fluctum cervice recepit.
9
Videmus haec signa numquam fere mentientia nec
tamen, cur ita fiat, videmus.
Quis est, qui ranunculos hoc videre suspicari possit? sed inest in ranunculis vis et natura quaedam significans aliquid per se ipsa satis certa, cognitioni autem hominum obscurior.Vos quoque signa videtis, aquai dulcis alumnae,Cum clamore paratis inanis fundere vocesAbsurdoque sono fontis et stagna cietis.
Non quaero, cur, quoniam, quid eveniat, intellego.Mollipedesque boves spectantes lumina caeliNaribus umiferum duxere ex ae+re sucum.
Ne hoc quidem quaero, cur haec arbor una ter floreat aut cur arandi maturitatem ad signum floris accommodet;Iam vero semper viridis semperque gravataLentiscus triplici solita grandescere fetuTer fruges fundens tria tempora monstrat arandi.
hoc sum contentus, quod, etiamsi, cur quidque fiat, ignorem, quid fiat, intellego. Pro omni igitur divinatione idem, quod pro rebus iis, quas commemoravi, respondebo.
10
Quid scammoneae radix ad
purgandum, quid aristolochia ad morsus serpentium
possit, quae nomen ex inventore repperit, rem ipsam
inventor ex somnio, video, quod satis est; cur possit,
nescio. Sic ventorum et imbrium signa, quae dixi, p.151
rationem quam habeant, non satis perspicio; vim et
eventum agnosco, scio, adprobo. Similiter, quid fissum in extis, quid fibra valeat, accipio; quae causa
sit, nescio. Atque horum quidem plena vita est; extis
enim omnes fere utuntur. Quid? de fulgurum vi dubitare num possumus? Nonne cum multa alia mirabilia, tum illud in primis: Cum Summanus in fastigio
Iovis optumi maxumi, qui tum erat fictilis, e caelo
ictus esset nec usquam eius simulacri caput inveniretur, haruspices in Tiberim id depulsum esse dixerunt,
idque inventum est eo loco, qui est ab haruspicibus demonstratus.
11
Sed quo potius utar aut auctore aut teste
quam te? cuius edidici etiam versus, et lubenter quidem, quos in secundo de consulatu Urania Musa pronuntiat:
Principio aetherio flammatus Iuppiter igniVertitur et totum conlustrat lumine mundumMenteque divina caelum terrasque petessit,Quae penitus sensus hominum vitasque retentatAetheris aeterni saepta atque inclusa cavernis.Et, si stellarum motus cursusque vagantisNosse velis, quae sint signorum in sede locatae,Quae verbo et falsis Graiorum vocibus erant,Re vera certo lapsu spatioque feruntur,Omnia iam cernes divina mente notata.
Nam primum astrorum volucris te consule motusConcursusque gravis stellarum ardore micantisTu quoque, cum tumulos Albano in monte nivalisLustrasti et laeto mactasti lacte Latinas,Vidisti et claro tremulos ardore cometas,p.152Multaque misceri nocturna strage putasti,Quod ferme dirum in tempus cecidere Latinae,Cum claram speciem concreto lumine lunaAbdidit et subito stellanti nocte perempta est.Quid vero Phoebi fax, tristis nuntia belli,Quae magnum ad columen flammato ardore volabat,Praecipitis caeli partis obitusque petessens?Aut cum terribili perculsus fulmine civisLuce serenanti vitalia lumina liquit?Aut cum se gravido tremefecit corpore tellus?Iam vero variae nocturno tempore visaeTerribiles formae bellum motusque monebant,Multaque per terras vates oracla furentiPectore fundebant tristis minitantia casus,
Atque ea, quae lapsu tandem cecidere vetusto,
Haec fore perpetuis signis clarisque frequentans
Ipse deum genitor caelo terrisque canebat.
12
Nunc ea, Torquato quae quondam et consule Cotta
Lydius ediderat Tyrrhenae gentis haruspex,
Omnia fixa tuus glomerans determinat annus.
Nam pater altitonans stellanti nixus Olympo
Ipse suos quondam tumulos ac templa petivit
Et Capitolinis iniecit sedibus ignis.
Tum species ex aere vetus venerataque Nattae
Concidit, elapsaeque vetusto numine leges,
Et divom simulacra peremit fulminis ardor.
Hic silvestris erat Romani nominis altrix,
Martia, quae parvos Mavortis semine natos
Uberibus gravidis vitali rore rigabat;
Quae tum cum pueris flammato fulminis ictu
Concidit atque avolsa pedum vestigia liquit.
p.153
Tum quis non artis scripta ac monumenta volutans
Voces tristificas chartis promebat Etruscis?
Omnes civilem generosa a stirpe profectam
Vitare ingentem cladem pestemque monebant
Vel legum exitium constanti voce ferebant
Templa deumque adeo flammis urbemque iubebant
Eripere et stragem horribilem caedemque vereri;
Atque haec fixa gravi fato ac fundata teneri,
Ni prius excelsum ad columen formata decore
Sancta Iovis species claros spectaret in ortus.
Tum fore ut occultos populus sanctusque senatus
Cernere conatus posset, si solis ad ortum
Conversa inde patrum sedes populique videret.
Haec tardata diu species multumque morata
Consule te tandem celsa est in sede locata,
Atque una fixi ac signati temporis hora
Iuppiter excelsa clarabat sceptra columna,
Et clades patriae flamma ferroque parata
Vocibus Allobrogum patribus populoque patebat.
Rite igitur veteres, quorum monumenta tenetis,
Qui populos urbisque modo ac virtute regebant,
13
Rite etiam vestri, quorum pietasque fidesque
Praestitit et longe vicit sapientia cunctos,
Praecipue coluere vigenti numine divos.
Haec adeo penitus cura videre sagaci,
Otia qui studiis laeti tenuere decoris,
Inque Academia umbrifera nitidoque Lyceo
Fuderunt claras fecundi pectoris artis.
E quibus ereptum primo iam a flore iuventae
p.154
Te patria in media virtutum mole locavit.
Tu tamen anxiferas curas requiete relaxans,
Quod patriae vacat, id studiis nobisque sacrasti.
Tu igitur animum poteris inducere contra ea, quae a
me disputantur de divinatione, dicere, qui et gesseris
ea, quae gessisti, et ea, quae pronuntiavi, accuratissume scripseris?
Quid? quaeris, Carneades, cur haec
ita fiant aut qua arte perspici possint? Nescire me
fateor, evenire autem te ipsum dico videre. Casu, inquis. Itane vero? quicquam potest casu esse factum,
quod omnes habet in se numeros veritatis? Quattuor
tali iacti casu Venerium efficiunt; num etiam centum
Venerios, si quadringentos talos ieceris, casu futuros
putas? Aspersa temere pigmenta in tabula oris liniamenta efficere possunt; num etiam Veneris Coae pulchritudinem effici posse aspersione fortuita putas? Sus
rostro si humi A litteram inpresserit, num propterea
suspicari poteris Andromacham Ennii ab ea posse
describi? Fingebat Carneades in Chiorum lapicidinis
saxo diffisso caput extitisse Panisci; credo, aliquam
non dissimilem figuram, sed certe non talem, ut eam
factam a Scopa diceres. Sic enim se profecto res habet, ut numquam perfecte veritatem casus imitetur.
14
At non numquam ea, quae praedicta sunt, minus
eveniunt. Quae tandem id ars non habet? earum
dico artium, quae coniectura continentur et sunt opinabiles. An medicina ars non putanda est? quam
tamen multa fallunt. Quid? gubernatores nonne falluntur? An Achivorum exercitus et tot navium rectores non ita profecti sunt ab Ilio, ut
"profectione
laeti piscium lasciviam intuerentur"
, ut ait Pacuvius,
"nec tuendi satietas capere posset?"
Num igitur tot clarissimorum ducum regumque naufragium sustulit artem gubernandi? aut num imperatorum scientia nihil est, quia summus imperator nuper fugit amisso exercitu? aut num propterea nulla est rei publicae gerendae ratio atque prudentia, quia multa Cn. Pompeium, quaedam M. Catonem, non nulla etiam te ipsum fefellerunt? Similis est haruspicum responsio omnisque opinabilis divinatio; coniectura enim nititur, ultra quam progredi non potest.Ínterea prope iam óccidente sóle inhorrescít mare,Ténebrae conduplicántur noctisque ét nimbum occaecát nigror.p.155
Ea fallit
fortasse non numquam, sed tamen ad veritatem saepissime derigit; est enim ab omni aeternitate repetita,
in qua cum paene innumerabiliter res eodem modo
evenirent isdem signis antegressis, ars est effecta eadem saepe animadvertendo ac notando.
15
Auspicia vero vestra quam constant! quae quidem
nunc a Romanis auguribus ignorantur (bona hoc tua
venia dixerim), a Cilicibus, Pamphyliis, Pisidis, Lyciis
tenentur.
Nam quid ego hospitem nostrum, clarissumum atque optumum virum, Deiotarum regem, commemorem? qui nihil umquam nisi auspicato gerit.
Qui cum ex itinere quodam proposito et constituto
revertisset aquilae admonitus volatu, conclave illud,
ubi erat mansurus, si ire perrexisset, proxima nocte
corruit.
Itaque, ut ex ipso audiebam, persaepe revertit
ex itinere, cum iam progressus esset multorum dierum viam. Cuius quidem hoc praeclarissimum est,
quod, posteaquam a Caesare tetrarchia et regno pecuniaque multatus est, negat se tamen eorum auspiciorum, quae sibi ad Pompeium proficiscenti secunda
evenerint, paenitere; senatus enim auctoritatem et populi Romani libertatem atque imperii dignitatem suis
armis esse defensam, sibique eas aves, quibus auctoribus officium et fidem secutus esset, bene consuluisse;
antiquiorem enim sibi fuisse possessionibus suis gloriam. Ille mihi videtur igitur vere augurari. Nam
nostri quidem magistratus auspiciis utuntur coactis;
necesse est enim offa obiecta cadere frustum ex pulli
p.156
ore, cum pascitur;
quod autem scriptum habetis †aut
tripudium fieri, si ex ea quid in solidum ceciderit,
hoc quoque, quod dixi, coactum tripudium solistimum
dicitis. Itaque multa auguria, multa auspicia, quod
Cato ille sapiens queritur, neglegentia collegii amissa
plane et deserta sunt.
16
Nihil fere quondam maioris rei nisi auspicato ne
privatim quidem gerebatur, quod etiam nunc nuptiarum auspices declarant, qui re omissa nomen tantum
tenent. Nam ut nunc extis (quamquam id ipsum aliquanto minus quam olim), sic tum avibus magnae res
inpetriri solebant. Itaque, sinistra dum non exquirimus,
in dira et in vitiosa incurrimus.
Ut P. Claudius, Appii
Caeci filius, eiusque collega L. Iunius classis maxumas
perdiderunt, cum vitio navigassent. Quod eodem modo
evenit Agamemnoni; qui, cum Achivi coepissent
Sed quid vetera? M. Crasso quid acciderit, videmus, dirarum obnuntiatione neglecta. In quo Appius, collega tuus, bonus augur, ut ex te audire soleo, non satis scienter virum bonum et civem egregium censor C. Ateium notavit, quod ementitum auspicia subscriberet. Esto; fuerit hoc censoris, si iudicabat ementitum; at illud minime auguris, quod adscripsit ob eam causam populum Romanum calamitatem maximam cepisse. Si enim ea causa calamitatis fuit, non in eo est culpa, qui obnuntiavit, sed in eo, qui non paruit. Veram enim fuisse obnuntiationem, ut ait idem augur et censor, exitus adprobavit; quae si falsa fuisset, nullam adferre potuisset causam calamitatis. Etenim dirae, sicut cetera auspicia, ut omina, ut signa, non causas adferunt, cur quid eveniat, sed nuntiant eventura, nisi provideris.. inter se strépere aperteque ártem obterere extíspicum,Sólvere imperát secundo rúmore adversáque avi.
Non igitur obnuntiatio Ateii
causam finxit calamitatis, sed signo obiecto monuit
p.157
Crassum, quid eventurum esset, nisi cavisset. Ita aut
illa obnuntiatio nihil valuit aut, si, ut Appius iudicat,
valuit, id valuit, ut peccatum haereat non in eo, qui
monuerit, sed in eo, qui non obtemperarit.17
Quid? lituus iste vester, quod clarissumum est insigne auguratus, unde vobis est traditus? Nempe eo
Romulus regiones direxit tum, cum urbem condidit.
Qui quidem Romuli lituus, id est incurvum et leviter
a summo inflexum bacillum, quod ab eius litui, quo
canitur, similitudine nomen invenit, cum situs esset
in curia Saliorum, quae est in Palatio, eaque deflagravisset, inventus est integer.
Quid? multis annis
post Romulum Prisco regnante Tarquinio quis veterum scriptorum non loquitur, quae sit ab Atto Navio
per lituum regionum facta discriptio? Qui cum propter
paupertatem sues puer pasceret, una ex iis amissa
vovisse dicitur, si recuperasset, uvam se deo daturum,
quae maxima esset in vinea; itaque sue inventa ad
meridiem spectans in vinea media dicitur constitisse,
cumque in quattuor partis vineam divisisset trisque
partis aves abdixissent, quarta parte, quae erat reliqua, in regiones distributa mirabili magnitudine uvam,
ut scriptum videmus, invenit. Qua re celebrata cum
vicini omnes ad eum de rebus suis referrent, erat in
magno nomine et gloria.
Ex quo factum est, ut eum
ad se rex Priscus arcesseret. Cuius cum temptaret
scientiam auguratus, dixit ei cogitare se quiddam; id
possetne fieri, consuluit. Ille augurio acto posse respondit. Tarquinius autem dixit se cogitasse cotem
novacula posse praecidi. Tum Attum iussisse experiri.
Ita cotem in comitium allatam inspectante et rege et
populo novacula esse discissam. Ex eo evenit, ut et
Tarquinius augure Atto Navio uteretur et populus de
suis rebus ad eum referret.
Cotem autem illam et
novaculam defossam in comitio supraque inpositum
puteal accepimus. Negemus omnia, comburamus annales, ficta haec esse dicamus, quidvis denique potius
p.158
quam deos res humanas curare fateamur; quid? quod
scriptum apud te est de Ti. Graccho, nonne et augurum et haruspicum conprobat disciplinam? qui cum
tabernaculum vitio cepisset inprudens, quod inauspicato
pomerium transgressus esset, comitia consulibus rogandis habuit. Nota res est et a te ipso mandata
monumentis. Sed et ipse augur Ti. Gracchus auspiciorum auctoritatem confessione errati sui conprobavit, et haruspicum disciplinae magna accessit auctoritas, qui recentibus comitiis in senatum introducti
negaverunt iustum comitiorum rogatorem fuisse.
18
Iis igitur adsentior, qui duo genera divinationum
esse dixerunt, unum, quod particeps esset artis, alterum, quod arte careret. Est enim ars in iis, qui novas res coniectura persequuntur, veteres observatione
didicerunt. Carent autem arte ii, qui non ratione aut
coniectura observatis ac notatis signis, sed concitatione
quadam animi aut soluto liberoque motu futura praesentiunt, quod et somniantibus saepe contingit et non
numquam vaticinantibus per furorem, ut Bacis Boeotius, ut Epimenides Cres, ut Sibylla Erythraea. Cuius
generis oracla etiam habenda sunt, non ea, quae
aequatis sortibus ducuntur, sed illa, quae instinctu
divino adflatuque funduntur; etsi ipsa sors contemnenda non est, si et auctoritatem habet vetustatis,
ut eae sunt sortes, quas e terra editas accepimus;
quae tamen ductae ut in rem apte cadant, fieri credo
posse divinitus. Quorum omnium interpretes, ut grammatici poe+tarum, proxime ad eorum, quos interpretantur, divinationem videntur accedere.
Quae est igitur ista calliditas res vetustate robustas calumniando
velle pervertere? Non reperio causam. Latet fortasse
obscuritate involuta naturae; non enim me deus ista
scire, sed his tantum modo uti voluit. Utar igitur
nec adducar aut in extis totam Etruriam delirare aut
eandem gentem in fulgoribus errare aut fallaciter portenta interpretari, cum terrae saepe fremitus, saepe
p.159
mugitus, saepe motus multa nostrae rei publicae, multa
ceteris civitatibus gravia et vera praedixerint.
Quid?
qui inridetur, partus hic mulae nonne, quia fetus extitit in sterilitate naturae, praedictus est ab haruspicibus incredibilis partus malorum? Quid? Ti. Gracchus P. F., qui bis consul et censor fuit, idemque et
summus augur et vir sapiens civisque praestans, nonne,
ut C. Gracchus, filius eius, scriptum reliquit, duobus
anguibus domi conprehensis haruspices convocavit? qui
cum respondissent, si marem emisisset, uxori brevi
tempore esse moriendum, si feminam, ipsi, aequius
esse censuit se maturam oppetere mortem quam P.
Africani filiam adulescentem; feminam emisit, ipse
paucis post diebus est mortuus.
19
Inrideamus haruspices, vanos, futtiles esse dicamus, quorumque disciplinam et sapientissimus vir et eventus ac res conprobavit, contemnamus, condemnemus etiam Babylonem et
eos, qui e Caucaso caeli signa servantes numeris et
modis stellarum cursus persequuntur, condemnemus,
inquam, hos aut stultitiae aut vanitatis aut inpudentiae, qui quadringenta septuaginta milia annorum, ut
ipsi dicunt, monumentis conprehensa continent, et
mentiri iudicemus nec, saeculorum reliquorum iudicium
quod de ipsis futurum sit, pertimescere.
Age, barbari
vani atque fallaces; num etiam Graiorum historia
mentita est? Quae Croeso Pythius Apollo, ut de naturali divinatione dicam, quae Atheniensibus, quae
Lacedaemoniis, quae Tegeatis, quae Argivis, quae Corinthiis responderit, quis ignorat? Collegit innumerabilia oracula Chrysippus nec ullum sine locuplete
auctore atque teste; quae, quia nota tibi sunt, relinquo; defendo unum hoc: Numquam illud oraclum
Delphis tam celebre et tam clarum fuisset neque tantis
donis refertum omnium populorum atque regum, nisi
omnis aetas oraclorum illorum veritatem esset experta.
Idem iam diu non facit. Ut igitur nunc in minore
gloria est, quia minus oraculorum veritas excellit, sic
p.160
tum nisi summa veritate in tanta gloria non fuisset.
Potest autem vis illa terrae, quae mentem Pythiae
divino adflatu concitabat, evanuisse vetustate, ut quosdam evanuisse et exaruisse amnes aut in alium cursum contortos et deflexos videmus. Sed, ut vis, acciderit; magna enim quaestio est; modo maneat id,
quod negari non potest, nisi omnem historiam perverterimus, multis saeclis verax fuisse id oraculum.
20
Sed omittamus oracula; veniamus ad somnia. De
quibus disputans Chrysippus multis et minutis somniis colligendis facit idem, quod Antipater ea conquirens, quae Antiphontis interpretatione explicata declarant illa quidem acumen interpretis, sed exemplis
grandioribus decuit uti. Dionysii mater, eius qui Syracosiorum tyrannus fuit, ut scriptum apud Philistum
est, et doctum hominem et diligentem et aequalem
temporum illorum, cum praegnans hunc ipsum Dionysium alvo contineret, somniavit se peperisse Satyriscum. Huic interpretes portentorum, qui Galeotae
tum in Sicilia nominabantur, responderunt, ut ait Philistus, eum, quem illa peperisset, clarissimum Graeciae
diuturna cum fortuna fore.
Num te ad fabulas revoco
vel nostrorum vel Graecorum poe+tarum? Narrat enim
et apud Ennium Vestalis illa:
Eccita cum tremulis anus attulit artubus lumen,Talia tum memorat lacrimans exterrita somno:“Eurydica prognata, pater quam noster amavit,Vires vitaque corpus meum nunc deserit omne.Nam me visus homo pulcher per amoena salictaEt ripas raptare locosque novos; ita solaPostilla, germana soror, errare videbarTardaque vestigare et quaerere te neque possep.161Corde capessere; semita nulla pedem stabilibat.
""
Exin compellare pater me voce videtur
His verbis: "O gnata, tibi sunt ante gerendae
Aerumnae, post ex fluvio fortuna resistet."
Haec ecfatus pater, germana, repente recessit
Nec sese dedit in conspectum corde cupitus,
Quamquam multa manus ad caeli caerula templa
Tendebam lacrumans et blanda voce vocabam.
Vix aegro tum corde meo me somnus reliquit.”
21
Haec, etiamsi ficta sunt a poe+ta, non absunt tamen a
consuetudine somniorum. Sit sane etiam illud commenticium, quo Priamus est conturbatus, quia
. máter gravida párere ex se ardentém facemVisást in somnis Hécuba; quo factó paterRex ípse Priamus sómnio mentís metuPercúlsus curis súmptus suspirántibusExsácrificabat hóstiis balántibus.Tum cóniecturam póstulat pacém petens,Ut se édoceret, óbsecrans Apóllinem,Quo sése vertant tántae sortes sómnium.Ibi éx oraclo vóce divina édiditApóllo, puerum, prímus Priamo quí foretPostílla natus, témperaret tóllere;Eum ésse exitium Tróiae, pestem Pérgamo.
Sint haec, ut dixi, somnia fabularum, hisque adiungatur etiam Aeneae somnium, quod in nostri Fabii Pictoris Graecis annalibus eius modi est, ut omnia, quae
ab Aenea gesta sunt quaeque illi acciderunt, ea fuerint, quae ei secundum quietem visa sunt.
22
Sed propiora videamus. Cuiusnam modi est Superbi Tarquinii somnium, de quo in Bruto Accii loquitur ipse?
Eius igitur somnii a coniectoribus quae sit interpretatio facta, videamus:Quoniám quieti córpus nocturno ínpetuDedí sopore plácans artus lánguidos,Visúst in somnis pástor ad me appéllerep.162Pecús lanigerum exímia puchritúdine;Duós consanguineos árietes inde éligiPraeclárioremque álterum immoláre me;Deinde eíus germanum córnibus conítier,In me árietare, eoque íctu me ad casúm dari;Exín prostratum térra, graviter saúcium,Resupínum in caelo cóntueri máximum acMirifícum facinus: déxtrorsum orbem flámmeumRadiátum solis líquier cursú novo.
Age nunc ad externa redeamus.Réx, quae in vita usúrpant homines, cógitant, curánt, vident,Quaéque agunt vigilántes agitantque, éa, cui in somno áccidunt,Mínus mirandum est; dí rem tantam haud témere inproviso ófferunt.Próin vide ne, quém tu esse hebetem députes aeque ác pecus,Ís sapientiá munitum péctus egregié geratTéque regno expéllat; nam id, quod dé sole ostentúmst tibi,Pópulo commutátionem rérum portendít forePérpropinquam. Haec béne verruncent pópulo. Nam quod ad déxteramCépit cursum ab laéva signum praépotens, pulchérrumeAúguratum est rém Romanam públicam summám fore.
23
Matrem Phalaridis
scribit Ponticus Heraclides, doctus vir, auditor et discipulus Platonis, visam esse videre in somnis simulacra deorum, quae ipsa domi consecravisset; ex iis
Mercurium e patera, quam dextera manu teneret, sanguinem visum esse fundere; qui cum terram attigisset, refervescere videretur sic, ut tota domus sanguine
p.163
redundaret. Quod matris somnium inmanis filii crudelitas conprobavit. Quid ego, quae magi Cyro illi
principi interpretati sint, ex Dinonis Persicis proferam? Nam cum dormienti ei sol ad pedes visus esset,
ter eum scribit frustra adpetivisse manibus, cum se
convolvens sol elaberetur et abiret; ei magos dixisse,
quod genus sapientium et doctorum habebatur in Persis, ex triplici adpetitione solis triginta annos Cyrum
regnaturum esse portendi. Quod ita contigit; nam
ad septuagesimum pervenit, cum quadraginta natus
annos regnare coepisset.
Est profecto quiddam etiam
in barbaris gentibus praesentiens atque divinans, siquidem ad mortem proficiscens Callanus Indus, cum
inscenderet in rogum ardentem,
"O praeclarum discessum"
, inquit,
"e vita, cum, ut Herculi contigit, mortali corpore cremato in lucem animus
excesserit!"
Cumque Alexander eum rogaret, si quid
vellet, ut diceret,
"Optime"
, inquit;
"propediem te
videbo"
. Quod ita contigit; nam Babylone paucis
post diebus Alexander est mortuus. Discedo parumper
a somniis, ad quae mox revertar. Qua nocte templum
Ephesiae Dianae deflagravit, eadem constat ex Olympiade natum esse Alexandrum, atque, ubi lucere coepisset, clamitasse magos pestem ac perniciem Asiae
proxuma nocte natam. Haec de Indis et magis.
24
Redeamus ad somnia. Hannibalem Coelius scribit, cum
columnam auream, quae esset in fano Iunonis Laciniae, auferre vellet dubitaretque, utrum ea solida esset
an extrinsecus inaurata, perterebravisse, cumque solidam invenisset, statuisse tollere; ei secundum quietem
visam esse Iunonem praedicere, ne id faceret, minarique, si fecisset, se curaturam, ut eum quoque oculum, quo bene videret, amitteret, idque ab homine
acuto non esse neglectum; itaque ex eo auro, quod
exterebratum esset, buculam curasse faciendam et eam
in summa columna conlocavisse.
Hoc item in Sileni,
quem Coelius sequitur, Graeca historia est (is autem
p.164
diligentissume res Hannibalis persecutus est): Hannibalem, cum cepisset Saguntum, visum esse in somnis
a Iove in deorum concilium vocari; quo cum venisset,
Iovem imperavisse, ut Italiae bellum inferret, ducemque
ei unum e concilio datum, quo illum utentem cum
exercitu progredi coepisse; tum ei ducem illum praecepisse, ne respiceret; illum autem id diutius facere
non potuisse elatumque cupiditate respexisse; tum
visam beluam vastam et immanem circumplicatam
serpentibus, quacumque incederet, omnia arbusta, virgulta, tecta pervertere, et eum admiratum quaesisse
de deo, quodnam illud esset tale monstrum; et deum
respondisse vastitatem esse Italiae praecepisseque, ut
pergeret protinus, quid retro atque a tergo fieret, ne
laboraret.
Apud Agathoclem scriptum in historia est
Hamilcarem Karthaginiensem, cum oppugnaret Syracusas, visum esse audire vocem, se postridie cenaturum Syracusis; cum autem is dies inluxisset, magnam
seditionem in castris eius inter Poenos et Siculos milites esse factam; quod cum sensissent Syracusani,
inproviso eos in castra inrupisse, Hamilcaremque ab
iis vivum esse sublatum. Ita res somnium conprobavit. Plena exemplorum est historia, tum referta
vita communis.
At vero P. Decius ille Q. F., qui primus e Deciis consul fuit, cum esset tribunus militum
M. Valerio A. Cornelio consulibus a Samnitibusque
premeretur noster exercitus, cum pericula proeliorum
iniret audacius monereturque, ut cautior esset, dixit,
quod extat in annalibus, se sibi in somnis visum esse,
cum in mediis hostibus versaretur, occidere cum maxuma gloria. Et tum quidem incolumis exercitum
obsidione liberavit; post triennium autem, cum consul
esset, devovit se et in aciem Latinorum inrupit armatus. Quo eius facto superati sunt et deleti Latini.
Cuius mors ita gloriosa fuit, ut eandem concupisceret
filius.
Sed veniamus nunc, si placet, ad somnia philosophorum.
p.165
25
Est apud Platonem Socrates, cum esset in custodia publica, dicens Critoni, suo familiari, sibi post
tertium diem esse moriendum; vidisse se in somnis
pulchritudine eximia feminam, quae se nomine appellans diceret Homericum quendam eius modi versum:
Quod, ut est dictum, sic scribitur contigisse. Xenophon Socraticus (qui vir et quantus!) in ea militia, qua cum Cyro minore perfunctus est, sua scribit somnia, quorum eventus mirabiles exstiterunt.Tertia te Phthiae tempestas laeta locabit.
Mentiri
Xenophontem an delirare dicemus? Quid? singulari
vir ingenio Aristoteles et paene divino ipsene errat
an alios vult errare, cum scribit Eudemum Cyprium,
familiarem suum, iter in Macedoniam facientem Pheras venisse, quae erat urbs in Thessalia tum admodum
nobilis, ab Alexandro autem tyranno crudeli dominatu
tenebatur; in eo igitur oppido ita graviter aegrum
Eudemum fuisse, ut omnes medici diffiderent; ei visum
in quiete egregia facie iuvenem dicere fore ut perbrevi convalesceret, paucisque diebus interiturum Alexandrum tyrannum, ipsum autem Eudemum quinquennio post domum esse rediturum. Atque ita quidem
prima statim scribit Aristoteles consecuta, et convaluisse Eudemum, et ab uxoris fratribus interfectum
tyrannum; quinto autem anno exeunte, cum esset spes
ex illo somnio in Cyprum illum ex Sicilia esse rediturum, proeliantem eum ad Syracusas occidisse; ex
quo ita illud somnium esse interpretatum, ut, cum
animus Eudemi e corpore excesserit, tum domum revertisse videatur.
Adiungamus philosophis doctissimum hominem, poe+tam quidem divinum, Sophoclem;
qui, cum ex aede Herculis patera aurea gravis subrepta esset, in somnis vidit ipsum deum dicentem, qui
id fecisset. Quod semel ille iterumque neglexit. Ubi
idem saepius, ascendit in Arium pagum, detulit rem;
Areopagitae conprehendi iubent eum, qui a Sophocle
erat nominatus; is quaestione adhibita confessus est
p.166
pateramque rettulit. Quo facto fanum illud Indicis
Herculis nominatum est.
26
Sed quid ego Graecorum? nescio quo modo me magis nostra delectant. Omnes hoc historici, Fabii, Gellii,
sed proxume Coelius: Cum bello Latino ludi votivi maxumi primum fierent, civitas ad arma repente est excitata, itaque ludis intermissis instaurativi constituti sunt.
Qui ante quam fierent, cumque iam populus consedisset,
servus per circum, cum virgis caederetur, furcam ferens ductus est. Exin cuidam rustico Romano dormienti visus est venire, qui diceret praesulem sibi non
placuisse ludis, idque ab eodem iussum esse eum senatui nuntiare; illum non esse ausum. Iterum esse
idem iussum et monitum, ne vim suam experiri vellet; ne tum quidem esse ausum. Exin filium eius esse
mortuum, eandem in somnis admonitionem fuisse tertiam. Tum illum etiam debilem factum rem ad amicos detulisse, quorum de sententia lecticula in curiam
esse delatum, cumque senatui somnium enarravisset,
pedibus suis salvum domum revertisse. Itaque somnio
comprobato a senatu ludos illos iterum instauratos
memoriae proditum est.
C. vero Gracchus multis dixit,
ut scriptum apud eundem Coelium est, sibi in somnis
quaesturam petere dubitanti Ti. fratrem visum esse
dicere, quam vellet cunctaretur, tamen eodem sibi leto,
quo ipse interisset, esse pereundum. Hoc, ante quam
tribunus plebi C. Gracchus factus esset, et se audisse
scribit Coelius et dixisse eum multis. Quo somnio quid
inveniri potest certius?
27
Quid? illa duo somnia, quae creberrume commemorantur a Stoicis, quis tandem potest contemnere?
unum de Simonide: Qui cum ignotum quendam proiectum mortuum vidisset eumque humavisset haberetque in animo navem conscendere, moneri visus est,
ne id faceret, ab eo, quem sepultura adfecerat; si navigavisset, eum naufragio esse periturum; itaque Simonidem redisse, perisse ceteros, qui tum navigassent.
p.167
Alterum ita traditum clarum admodum somnium:
Cum
duo quidam Arcades familiares iter una facerent et
Megaram venissent, alterum ad cauponem devertisse,
ad hospitem alterum. Qui ut cenati quiescerent, concubia nocte visum esse in somnis ei, qui erat in hospitio, illum alterum orare, ut subveniret, quod sibi
a caupone interitus pararetur; eum primo perterritum
somnio surrexisse; dein cum se conlegisset idque visum pro nihilo habendum esse duxisset, recubuisse;
tum ei dormienti eundem illum visum esse rogare, ut,
quoniam sibi vivo non subvenisset, mortem suam ne
inultam esse pateretur; se interfectum in plaustrum
a caupone esse coniectum et supra stercus iniectum;
petere, ut mane ad portam adesset, prius quam plaustrum ex oppido exiret. Hoc vero eum somnio commotum mane bubulco praesto ad portam fuisse, quaesisse ex eo, quid esset in plaustro; illum perterritum
fugisse, mortuum erutum esse, cauponem re patefacta
poenas dedisse.
28
Quid hoc somnio dici potest divinius? Sed quid
aut plura aut vetera quaerimus? Saepe tibi meum
narravi, saepe ex te audivi tuum somnium: me, cum
Asiae pro cos. praeessem, vidisse in quiete, cum tu
equo advectus ad quandam magni fluminis ripam provectus subito atque delapsus in flumen nusquam apparuisses, me contremuisse timore perterritum; tum
te repente laetum exstitisse eodemque equo adversam
ascendisse ripam, nosque inter nos esse conplexos.
Facilis coniectura huius somnii, mihique a peritis in
Asia praedictum est fore eos eventus rerum, qui acciderunt. Venio nunc ad tuum.
Audivi equidem ex te
ipso, sed mihi saepius noster Sallustius narravit, cum
in illa fuga nobis gloriosa, patriae calamitosa in villa
quadam campi Atinatis maneres magnamque partem
noctis vigilasses, ad lucem denique arte et graviter
dormire te coepisse; itaque, quamquam iter instaret,
tamen silentium fieri iussisse se neque esse passum
p.168
te excitari; cum autem experrectus esses hora secunda
fere, te sibi somnium narravisse: visum tibi esse, cum
in locis solis maestus errares, C. Marium cum fascibus laureatis quaerere ex te, quid tristis esses, cumque tu te patria vi pulsum esse dixisses, prehendisse
eum dextram tuam et bono animo te iussisse esse
lictorique proxumo tradidisse, ut te in monumentum
suum deduceret, et dixisse in eo tibi salutem fore.
Tum et se exclamasse Sallustius narrat reditum tibi
celerem et gloriosum paratum, et te ipsum visum
somnio delectari. Nam illud mihi ipsi celeriter nuntiatum est, ut audivisses in monumento Marii de tuo
reditu magnificentissumum illud senatus consultum esse
factum referente optumo et clarissumo viro consule,
idque frequentissimo theatro incredibili clamore et
plausu comprobatum, dixisse te nihil illo Atinati
somnio fieri posse divinius.
29
At multa falsa. Immo obscura fortasse nobis. Sed
sint falsa quaedam; contra vera quid dicimus? Quae
quidem multo plura evenirent, si ad quietem integri
iremus. Nunc onusti cibo et vino perturbata et confusa cernimus. Vide, quid Socrates in Platonis Politia
loquatur. Dicit enim: “Cum dormientibus ea pars
animi, quae mentis et rationis sit particeps,
sopita langueat, illa autem, in qua feritas quaedam sit atque agrestis inmanitas, cum sit inmoderato obstupefacta potu atque pastu, exsultare eam in somno inmoderateque iactari.
Itaque huic omnia visa obiciuntur a mente ac
ratione vacua, ut aut cum matre corpus miscere videatur aut cum quovis alio vel homine
vel deo, saepe belua, atque etiam trucidare
aliquem et impie cruentari multaque facere
inpure atque taetre cum temeritate et inpudentia.
At qui salubri et moderato cultu atque victu quieti se tradiderit ea parte animi,
quae mentis et consilii est, agitata et erecta
p.169
saturataque bonarum cogitationum epulis, eaque parte animi, quae voluptate alitur, nec
inopia enecta nec satietate affluenti (quorum
utrumque praestringere aciem mentis solet,
sive deest naturae quippiam sive abundat atque affluit), illa etiam tertia parte animi, in
qua irarum existit ardor, sedata atque restincta, tum eveniet duabus animi temerariis
partibus compressis, ut illa tertia pars rationis et mentis eluceat et se vegetam ad somniandum acremque praebeat, tum ei visa quietis occurrent tranquilla atque veracia.” Haec
verba ipsa Platonis expressi.
30
Epicurum igitur audiemus potius? Namque Carneades concertationis studio modo hoc, modo illud
ait; ille, quod sentit; sentit autem nihil umquam elegans, nihil decorum. Hunc ergo antepones Platoni
et Socrati? qui ut rationem non redderent, auctoritate
tamen hos minutos philosophos vincerent. Iubet igitur Plato sic ad somnum proficisci corporibus adfectis,
ut nihil sit, quod errorem animis perturbationemque
adferat. Ex quo etiam Pythagoriis interdictum putatur, ne faba vescerentur, quod habet inflationem
magnam is cibus tranquillitati mentis quaerenti vera
contrariam.
Cum ergo est somno sevocatus animus
a societate et a contagione corporis, tum meminit
praeteritorum, praesentia cernit, futura providet; iacet
enim corpus dormientis ut mortui, viget autem et
vivit animus. Quod multo magis faciet post mortem, cum omnino corpore excesserit. Itaque adpropinquante morte multo est divinior. Nam et id ipsum
vident, qui sunt morbo gravi et mortifero adfecti,
instare mortem; itaque iis occurrunt plerumque imagines mortuorum, tumque vel maxume laudi student,
eosque, qui secus, quam decuit, vixerunt, peccatorum
suorum tum maxume paenitet.
Divinare autem morientes illo etiam exemplo confirmat Posidonius, quod
p.170
adfert, Rhodium quendam morientem sex aequales nominasse et dixisse, qui primus eorum, qui secundus,
qui deinde deinceps moriturus esset. Sed tribus modis censet deorum adpulsu homines somniare, uno,
quod provideat animus ipse per sese, quippe qui
deorum cognatione teneatur, altero, quod plenus ae+r
sit inmortalium animorum, in quibus tamquam insignitae notae veritatis appareant, tertio, quod ipsi
di cum dormientibus conloquantur. Idque, ut modo
dixi, facilius evenit adpropinquante morte, ut animi
futura augurentur.
Ex quo et illud est Callani, de quo
ante dixi, et Homerici Hectoris, qui moriens propinquam Achilli mortem denuntiat.
31
Neque enim illud
verbum temere consuetudo adprobavisset, si ea res
nulla esset omnino:
Sagire enim sentire acute est; ex quo sagae anus, quia multa scire volunt, et sagaces dicti canes. Is igitur, qui ante sagit, quam oblata res est, dicitur praesagire, id est futura ante sentire.Praésagibat ánimus frustra me íre, cum exirém domo.
Inest igitur in animis praesagitio extrinsecus iniecta atque inclusa divinitus. Ea si exarsit acrius,
furor appellatur, cum a corpore animus abstractus
divino instinctu concitatur.
O poe+ma tenerum et moratum atque molle! Sed hoc minus ad rem;H.Séd quid oculis rábere visa es dérepente ardéntibus?U/bi paulo ante sápiens illa vírginalis modéstia?Máter, optumárum multo múlier melior múlierum,Míssa sum supérstitiosis háriolatiónibus;Námque Apollo fátis fandis démentem invitám ciet.Vírgines vereór aequalis, pátris mei meum factúm pudet,p.171O/ptumi viri/; mea mater, túi me miseret, méi piget.O/ptumam progéniem Priamo péperisti extra me; hóc dolet.Mén obesse, illós prodesse, me óbstare, illos óbsequi?
illud, quod volumus, expressum est,
ut vaticinari furor vera soleat.
Deus inclusus corpore humano iam, non Cassandra loquitur.A/dest, adest fax óbvoluta sánguine atque íncendio!Múltos annos látuit; cives, férte opem et restínguite.
Tragoedias loqui videor et fabulas.Iámque mari magnó classis citaTéxitur; exitium éxamen rapit;A/dveniet, fera vélivolantibusNávibus complebít manus litora.
32
At ex te ipso
non commenticiam rem, sed factam eiusdem generis
audivi: C. Coponium ad te venisse Dyrrhachium, cum
praetorio imperio classi Rhodiae praeesset, cumprime
hominem prudentem atque doctum, eumque dixisse remigem quendam e quinqueremi Rhodiorum vaticinatum
madefactum iri minus xxx diebus Graeciam sanguine,
rapinas Dyrrhachii et conscensionem in naves cum fuga
fugientibusque miserabilem respectum incendiorum fore,
sed Rhodiorum classi propinquum reditum ac domum
itionem dari; tum neque te ipsum non esse commotum Marcumque Varronem et M. Catonem, qui tum
ibi erant, doctos homines, vehementer esse perterritos; paucis sane post diebus ex Pharsalia fuga venisse Labienum; qui cum interitum exercitus nuntiavisset, reliqua vaticinationis brevi esse confecta.
Nam
et ex horreis direptum effusumque frumentum vias
omnis angiportusque constraverat, et naves subito
p.172
perterriti metu conscendistis et noctu ad oppidum respicientes flagrantis onerarias, quas incenderant milites, quia sequi noluerant, videbatis; postremo a Rhodia classe deserti verum vatem fuisse sensistis.
Exposui quam brevissime potui somnii et furoris
oracla, quae carere arte dixeram. Quorum amborum
generum una ratio est, qua Cratippus noster uti solet,
animos hominum quadam ex parte extrinsecus esse
tractos et haustos (ex quo intellegitur esse extra divinum animum, humanus unde ducatur), humani autem
animi eam partem, quae sensum, quae motum, quae
adpetitum habeat, non esse ab actione corporis seiugatam; quae autem pars animi rationis atque intellegentiae sit particeps, eam tum maxume vigere, cum
plurimum absit a corpore.
Itaque expositis exemplis
verarum vaticinationum et somniorum Cratippus solet
rationem concludere hoc modo:
"Si sine oculis non
potest exstare officium et munus oculorum,
possunt autem aliquando oculi non fungi suo
munere, qui vel semel ita est usus oculis, ut
vera cerneret, is habet sensum oculorum vera
cernentium. Item igitur, si sine divinatione
non potest officium et munus divinationis exstare, potest autem quis, cum divinationem
habeat, errare aliquando nec vera cernere,
satis est ad confirmandam divinationem semel
aliquid esse ita divinatum, ut nihil fortuito
cecidisse videatur. Sunt autem eius generis
innumerabilia; esse igitur divinationem confitendum est."
Quae vero aut coniectura explicantur aut eventis
animadversa ac notata sunt, ea genera divinandi, ut
supra dixi, non naturalia, sed artificiosa dicuntur;
33
in
quo haruspices, augures coniectoresque numerantur.
Haec inprobantur a Peripateticis, a Stoicis defenduntur. Quorum alia sunt posita in monumentis et disciplina, quod Etruscorum declarant et haruspicini et
p.173
fulgurales et rituales libri, vestri etiam augurales, alia
autem subito ex tempore coniectura explicantur, ut
apud Homerum Calchas, qui ex passerum numero
belli Troiani annos auguratus est, et ut in Sullae
scriptum historia videmus, quod te inspectante factum
est, ut, cum ille in agro Nolano inmolaret ante praetorium, ab infima ara subito anguis emergeret, cum
quidem C. Postumius haruspex oraret illum, ut in expeditionem exercitum educeret; id cum Sulla fecisset,
tum ante oppidum Nolam florentissuma Samnitium
castra cepit.
Facta coniectura etiam in Dionysio est,
paulo ante quam regnare coepit; qui cum per agrum
Leontinum iter faciens equum ipse demisisset in flumen, submersus equus voraginibus non exstitit; quem
cum maxima contentione non potuisset extrahere, discessit, ut ait Philistus, aegre ferens. Cum autem
aliquantum progressus esset, subito exaudivit hinnitum respexitque et equum alacrem laetus aspexit,
cuius in iuba examen apium consederat. Quod ostentum habuit hanc vim, ut Dionysius paucis post diebus regnare coeperit.
34
Quid? Lacedaemoniis paulo ante
Leuctricam calamitatem quae significatio facta est,
cum in Herculis fano arma sonuerunt Herculisque simulacrum multo sudore manavit! At eodem tempore
Thebis, ut ait Callisthenes, in templo Herculis valvae
clausae repagulis subito se ipsae aperuerunt, armaque,
quae fixa in parietibus fuerant, ea sunt humi inventa.
Cumque eodem tempore apud Lebadiam Trophonio
res divina fieret, gallos gallinaceos in eo loco sic adsidue canere coepisse, ut nihil intermitterent; tum
augures dixisse Boeotios Thebanorum esse victoriam,
propterea quod avis illa victa silere soleret, canere,
si vicisset.
Eademque tempestate multis signis Lacedaemoniis Leuctricae pugnae calamitas denuntiabatur.
Namque et in Lysandri, qui Lacedaemoniorum clarissimus fuerat, statua, quae Delphis stabat, in capite
corona subito exstitit ex asperis herbis et agrestibus,
p.174
stellaeque aureae, quae Delphis erant a Lacedaemoniis
positae post navalem illam victoriam Lysandri, qua
Athenienses conciderunt, qua in pugna quia Castor et
Pollux cum Lacedaemoniorum classe visi esse dicebantur, eorum insignia deorum, stellae aureae, quas dixi,
Delphis positae paulo ante Leuctricam pugnam deciderunt neque repertae sunt.
Maximum vero illud portentum isdem Spartiatis fuit, quod, cum oraclum ab
Iove Dodonaeo petivissent de victoria sciscitantes legatique vas illud, in quo inerant sortes, collocavissent,
simia, quam rex Molossorum in deliciis habebat, et
sortes ipsas et cetera, quae erant ad sortem parata,
disturbavit et aliud alio dissupavit. Tum ea, quae
praeposita erat oraclo, sacerdos dixisse dicitur de salute Lacedaemoniis esse, non de victoria cogitandum.
35
Quid? bello Punico secundo nonne C. Flaminius consul iterum neglexit signa rerum futurarum magna
cum clade rei publicae? Qui exercitu lustrato cum
Arretium versus castra movisset et contra Hannibalem
legiones duceret, et ipse et equus eius ante signum
Iovis Statoris sine causa repente concidit nec eam
rem habuit religioni obiecto signo, ut peritis videbatur, ne committeret proelium. Idem cum tripudio
auspicaretur, pullarius diem proelii committendi differebat. Tum Flaminius ex eo quaesivit, si ne postea
quidem pulli pascerentur, quid faciendum censeret.
Cum ille quiescendum respondisset, Flaminius:
"Praeclara vero auspicia, si esurientibus pullis res
geri poterit, saturis nihil geretur!"
itaque signa
convelli et se sequi iussit. Quo tempore cum signifer
primi hastati signum non posset movere loco nec quicquam proficeretur, plures cum accederent, Flaminius
re nuntiata suo more neglexit. Itaque tribus iis horis
concisus exercitus atque ipse interfectus est.
Magnum
illud etiam, quod addidit Coelius, eo tempore ipso,
cum hoc calamitosum proelium fieret, tantos terrae
motus in Liguribus, Gallia compluribusque insulis totaque
p.175
in Italia factos esse, ut multa oppida conruerint, multis locis labes factae sint terraeque desederint
fluminaque in contrarias partes fluxerint atque in
amnes mare influxerit.36
Fiunt certae divinationum coniecturae a peritis.
Midae illi Phrygi, cum puer esset, dormienti formicae
in os tritici grana congesserunt. Divitissumum fore
praedictum est; quod evenit. At Platoni cum in cunis
parvulo dormienti apes in labellis consedissent, responsum est singulari illum suavitate orationis fore. Ita
futura eloquentia provisa in infante est.
Quid? amores ac deliciae tuae, Roscius, num aut ipse aut pro
eo Lanuvium totum mentiebatur? Qui cum esset in
cunabulis educareturque in Solonio, qui est campus
agri Lanuvini, noctu lumine apposito experrecta nutrix animadvertit puerum dormientem circumplicatum
serpentis amplexu. Quo aspectu exterrita clamorem
sustulit. Pater autem Roscii ad haruspices rettulit,
qui responderunt nihil illo puero clarius, nihil nobilius fore. Atque hanc speciem Pasiteles caelavit argento et noster expressit Archias versibus. Quid igitur
expectamus? an dum in foro nobiscum di immortales,
dum in viis versentur, dum domi? qui quidem ipsi se
nobis non offerunt, vim autem suam longe lateque
diffundunt, quam tum terrae cavernis includunt, tum
hominum naturis implicant. Nam terrae vis Pythiam
Delphis incitabat, naturae Sibyllam. Quid enim? non
videmus, quam sint varia terrarum genera? ex quibus
et mortifera quaedam pars est, ut et Ampsancti in
Hirpinis et in Asia Plutonia, quae vidimus, et sunt
partes agrorum aliae pestilentes, aliae salubres, aliae,
quae acuta ingenia gignant, aliae, quae retunsa; quae
omnia fiunt et ex caeli varietate et ex disparili adspiratione terrarum.
Fit etiam saepe specie quadam, saepe vocum gravitate et cantibus ut pellantur animi vehementius,
saepe etiam cura et timore, qualis est illa
p.176
Flexánima tamquam lýmphata aut Bacchí sacrisCommóta in tumulis Teúcrum commemoráns suum.
37
Atque etiam illa concitatio declarat vim in animis
esse divinam. Negat enim sine furore Democritus
quemquam poe+tam magnum esse posse, quod idem
dicit Plato. Quem, si placet, appellet furorem, dum
modo is furor ita laudetur, ut in Phaedro Platonis
laudatus est. Quid? vestra oratio in causis, quid?
ipsa actio potest esse vehemens et gravis et copiosa,
nisi est animus ipse commotior? Equidem etiam in
te saepe vidi et, ut ad leviora veniamus, in Aesopo,
familiari tuo, tantum ardorem vultuum atque motuum,
ut eum vis quaedam abstraxisse a sensu mentis videretur.
Obiciuntur etiam saepe formae, quae reapse nullae
sunt, speciem autem offerunt; quod contigisse Brenno
dicitur eiusque Gallicis copiis, cum fano Apollinis Delphici nefarium bellum intulisset. Tum enim ferunt
ex oraclo ecfatam esse Pythiam:
Ex quo factum, ut viderentur virgines ferre arma contra et nive Gallorum obrueretur exercitus.Ego próvidebo rem ístam et albae vírgines.
38
Aristoteles quidem eos etiam, qui valetudinis vitio
furerent et melancholici dicerentur, censebat habere
aliquid in animis praesagiens atque divinum. Ego
autem haud scio an nec cardiacis hoc tribuendum sit
nec phreneticis; animi enim integri, non vitiosi est corporis divinatio.
Quam quidem esse re vera hac Stoicorum ratione concluditur:
"Si sunt di neque ante
declarant hominibus, quae futura sint, aut non
diligunt homines aut, quid eventurum sit, ignorant aut existumant nihil interesse hominum
scire, quid sit futurum, aut non censent esse
suae maiestatis praesignificare hominibus,
quae sunt futura, aut ea ne ipsi quidem di
p.177
significare possunt; at neque non diligunt nos
(sunt enim benefici generique hominum amici)
neque ignorant ea, quae ab ipsis constituta et
designata sunt, neque nostra nihil interest
scire ea, quae eventura sunt, (erimus enim
cautiores, si sciemus) neque hoc alienum ducunt maiestate sua (nihil est enim beneficentia praestantius) neque non possunt futura
praenoscere;"
"non igitur sunt di nec significant
futura; sunt autem di; significant ergo; et non,
si significant, nullas vias dant nobis ad significationis scientiam (frustra enim significarent), nec, si dant vias, non est divinatio; est
igitur divinatio."
39
Hac ratione et Chrysippus et Diogenes et Antipater utitur. Quid est igitur, cur dubitandum sit,
quin sint ea, quae disputavi, verissima, si ratio mecum facit, si eventa, si populi, si nationes, si Graeci,
si barbari, si maiores etiam nostri, si denique hoc
semper ita putatum est, si summi philosophi, si poe+-
tae, si sapientissimi viri, qui res publicas constituerunt,
qui urbes condiderunt? An, dum bestiae loquantur,
exspectamus, hominum consentiente auctoritate contenti non sumus?
Nec vero quicquam aliud adfertur,
cur ea, quae dico, divinandi genera nulla sint, nisi
quod difficile dictu videtur, quae cuiusque divinationis
ratio, quae causa sit. Quid enim habet haruspex, cur
pulmo incisus etiam in bonis extis dirimat tempus
et proferat diem? quid augur, cur a dextra corvus, a
sinistra cornix faciat ratum? quid astrologus, cur
stella Iovis aut Veneris coniuncta cum luna ad ortus
puerorum salutaris sit, Saturni Martisve contraria?
Cur autem deus dormientes nos moneat, vigilantes
neglegat? Quid deinde causae est, cur Cassandra furens futura prospiciat, Priamus sapiens hoc idem facere non queat?
Cur fiat quidque, quaeris. Recte
omnino; sed non nunc id agitur; fiat necne fiat, id
p.178
quaeritur. Ut, si magnetem lapidem esse dicam, qui
ferrum ad se adliciat et attrahat, rationem, cur id
fiat, adferre nequeam, fieri omnino neges. Quod idem
facis in divinatione, quam et cernimus ipsi et audimus et legimus et a patribus accepimus. Neque ante
philosophiam patefactam, quae nuper inventa est, hac
de re communis vita dubitavit, et, posteaquam philosophia processit, nemo aliter philosophus sensit, in
quo modo esset auctoritas.
Dixi de Pythagora, de
Democrito, de Socrate, excepi de antiquis praeter Xenophanem neminem, adiunxi veterem Academiam, Peripateticos, Stoicos; unus dissentit Epicurus. Quid vero
hoc turpius, quam quod idem nullam censet gratuitam esse virtutem?
40
Quis est autem, quem non moveat clarissumis monumentis testata consignataque antiquitas? Calchantem augurem scribit Homerus longe optumum, eumque ducem classium fuisse ad Ilium, auspiciorum credo
scientia, non locorum.
Amphilochus et Mopsus Argivorum reges fuerunt, sed iidem augures, iique urbis
in ora marituma Ciliciae Graecas condiderunt; atque
etiam ante hos Amphiaraus et Tiresias non humiles
et obscuri neque eorum similes, ut apud Ennium est,
sed clari et praestantes viri, qui avibus et signis admoniti futura dicebant; quorum de altero etiam apud inferos Homerus ait "solum sapere, ceteros umbrarum vagari modo" ; Amphiaraum autem sic honoravit fama Graeciae, deus ut haberetur, atque ut ab eius solo, in quo est humatus, oracla peterentur.Quí sui quaestus caúsa fictas súscitant senténtias,
Quid?
Asiae rex Priamus nonne et Helenum filium et Cassandram filiam divinantes habebat, alterum auguriis,
alteram mentis incitatione et permotione divina? Quo
in genere Marcios quosdam fratres, nobili loco natos,
apud maiores nostros fuisse scriptum videmus. Quid?
Polyidum Corinthium nonne Homerus et aliis multa et
p.179
filio ad Troiam proficiscenti mortem praedixisse commemorat? Omnino apud veteres, qui rerum potiebantur, iidem auguria tenebant; ut enim sapere, sic divinare regale ducebant. Testis est nostra civitas, in
qua et reges augures et postea privati eodem sacerdotio praediti rem publicam religionum auctoritate
rexerunt.
41
Eaque divinationum ratio ne in barbaris
quidem gentibus neglecta est, siquidem et in Gallia
Druidae sunt, e quibus ipse Divitiacum Haeduum, hospitem tuum laudatoremque, cognovi, qui et naturae
rationem, quam φυσιολογίαν Graeci appellant, notam
esse sibi profitebatur et partim auguriis, partim coniectura, quae essent futura, dicebat, et in Persis augurantur et divinant magi, qui congregantur in fano
commentandi causa atque inter se conloquendi, quod
etiam idem vos quondam facere Nonis solebatis;
nec
quisquam rex Persarum potest esse, qui non ante
magorum disciplinam scientiamque perceperit. Licet
autem videre et genera quaedam et nationes huic
scientiae deditas. Telmessus in Caria est, qua in urbe
excellit haruspicum disciplina; itemque Elis in Peloponneso familias duas certas habet, Iamidarum unam,
alteram Clutidarum, haruspicinae nobilitate praestantes. In Syria Chaldaei cognitione astrorum sollertiaque ingeniorum antecellunt.
Etruria autem de caelo
tacta scientissume animadvertit eademque interpretatur, quid quibusque ostendatur monstris atque portentis. Quocirca bene apud maiores nostros senatus
tum, cum florebat imperium, decrevit, ut de principum
filiis x ex singulis Etruriae populis in disciplinam
traderentur, ne ars tanta propter tenuitatem hominum
a religionis auctoritate abduceretur ad mercedem atque
quaestum. Phryges autem et Pisidae et Cilices et
Arabum natio avium significationibus plurimum obtemperant, quod idem factitatum in Umbria accepimus.
42
Ac mihi quidem videntur e locis quoque ipsis, qui
a quibusque incolebantur, divinationum oportunitates
p.180
esse ductae. Etenim Aegyptii et Babylonii in camporum patentium aequoribus habitantes, cum ex terra
nihil emineret, quod contemplationi caeli officere posset, omnem curam in siderum cognitione posuerunt,
Etrusci autem, quod religione inbuti studiosius et crebrius hostias immolabant, extorum cognitioni se maxume dediderunt, quodque propter ae+ris crassitudinem
de caelo apud eos multa fiebant, et quod ob eandem
causam multa invisitata partim e caelo, alia ex terra
oriebantur, quaedam etiam ex hominum pecudumve
conceptu et satu, ostentorum exercitatissimi interpretes exstiterunt. Quorum quidem vim, ut tu soles
dicere, verba ipsa prudenter a maioribus posita declarant. Quia enim ostendunt, portendunt, monstrant,
praedicunt, ostenta, portenta, monstra, prodigia dicuntur.
Arabes autem et Phryges et Cilices, quod pastu
pecudum maxume utuntur campos et montes hieme
et aestate peragrantes, propterea facilius cantus avium
et volatus notaverunt; eademque et Pisidiae causa fuit
et huic nostrae Umbriae. Tum Caria tota praecipueque Telmesses, quos ante dixi, quod agros uberrumos
maximeque fertiles incolunt, in quibus multa propter
fecunditatem fingi gignique possunt, in ostentis animadvertendis diligentes fuerunt.
43
Quis vero non videt in optuma quaque re publica
plurimum auspicia et reliqua divinandi genera valuisse? Quis rex umquam fuit, quis populus, qui non
uteretur praedictione divina? neque solum in pace,
sed in bello multo etiam magis, quo maius erat certamen et discrimen salutis. Omitto nostros, qui nihil
in bello sine extis agunt, nihil sine auspiciis domi
habent auspicia; externa videamus: Namque et Athenienses omnibus semper publicis consiliis divinos quosdam sacerdotes, quos μάντεις vocant, adhibuerunt, et
Lacedaemonii regibus suis augurem adsessorem dederunt, itemque senibus (sic enim consilium publicum
appellant) augurem interesse voluerunt, iidemque de
p.181
rebus maioribus semper aut Delphis oraclum aut ab
Hammone aut a Dodona petebant.
Lycurgus quidem,
qui Lacedaemoniorum rem publicam temperavit, leges
suas auctoritate Apollinis Delphici confirmavit; quas
cum vellet Lysander commutare, eadem est prohibitus religione. Atque etiam qui praeerant Lacedaemoniis, non contenti vigilantibus curis in Pasiphaae fano,
quod est in agro propter urbem, somniandi causa excubabant, quia vera quietis oracla ducebant.
Ad nostra
iam redeo. Quotiens senatus decemviros ad libros ire
iussit! quantis in rebus quamque saepe responsis haruspicum paruit! Nam et cum duo visi soles sunt et
cum tres lunae et cum faces, et cum sol nocte visus
est, et cum e caelo fremitus auditus, et cum caelum
discessisse visum est atque in eo animadversi globi,
delata etiam ad senatum labe agri Privernatis, cum
ad infinitam altitudinem terra desedisset Apuliaque
maximis terrae motibus conquassata esset (quibus portentis magna populo Romano bella perniciosaeque seditiones denuntiabantur; inque his omnibus responsa
haruspicum cum Sibyllae versibus congruebant); quid?
cum Cumis Apollo sudavit, Capuae Victoria? quid?
ortus androgyni nonne fatale quoddam monstrum fuit?
quid? cum fluvius Atratus sanguine fluxit? quid? cum
saepe lapidum, sanguinis non numquam, terrae interdum, quondam etiam lactis imber defluxit? quid? cum
in Capitolio ictus Centaurus e caelo est, in Aventino
portae et homines, Tusculi aedes Castoris et Pollucis
Romaeque Pietatis: nonne et haruspices ea responderunt, quae evenerunt, et in Sibyllae libris eaedem
repertae praedictiones sunt?
44
Caeciliae Q. filiae somnio modo Marsico bello templum est a senatu Iunoni Sospitae restitutum. Quod
quidem somnium Sisenna cum disputavisset mirifice
ad verbum cum re convenisse, tum insolenter, credo ab
Epicureo aliquo inductus, disputat somniis credi non
oportere. Idem contra ostenta nihil disputat exponitque
p.182
initio belli Marsici et deorum simulacra sudavisse, et
sanguinem fluxisse, et discessisse caelum, et ex occulto
auditas esse voces, quae pericula belli nuntiarent, et
Lanuvii clipeos, quod haruspicibus tristissumum visum
esset, a muribus esse derosos.
Quid, quod in annalibus habemus Veienti bello, cum lacus Albanus praeter modum crevisset, Veientem quendam ad nos hominem nobilem perfugisse, eumque dixisse ex fatis,
quae Veientes scripta haberent, Veios capi non posse,
dum lacus is redundaret, et, si lacus emissus lapsu
et cursu suo ad mare profluxisset, perniciosum populo
Romano; sin autem ita esset eductus, ut ad mare pervenire non posset, tum salutare nostris fore? Ex quo
illa admirabilis a maioribus Albanae aquae facta deductio est. Cum autem Veientes bello fessi legatos
ad senatum misissent, tum ex iis quidam dixisse dicitur non omnia illum transfugam ausum esse senatui
dicere; in isdem enim fatis scriptum Veientes habere
fore ut brevi a Gallis Roma caperetur, quod quidem
sexennio post Veios captos factum esse videmus.
45
Saepe etiam et in proeliis Fauni auditi et in rebus
turbidis veridicae voces ex occulto missae esse dicuntur; cuius generis duo sint ex multis exempla, sed
maxuma: Nam non multo ante urbem captam exaudita vox est a luco Vestae, qui a Palatii radice in
novam viam devexus est, ut muri et portae reficerentur; futurum esse, nisi provisum esset, ut Roma
caperetur. Quod neglectum tum, cum caveri poterat,
post acceptam illam maximam cladem expiatum est;
ara enim Aio Loquenti, quam saeptam videmus, exadversus eum locum consecrata est. Atque etiam
scriptum a multis est, cum terrae motus factus esset,
ut sue plena procuratio fieret, vocem ab aede Iunonis
ex arce extitisse; quocirca Iunonem illam appellatam
Monetam. Haec igitur et a dis significata et a nostris
maioribus iudicata contemnimus?
Neque solum deorum voces Pythagorei observitaverunt,
p.183
sed etiam hominum, quae vocant omina. Quae
maiores nostri quia valere censebant, idcirco omnibus
rebus agendis
"quod bonum, faustum, felix fortu-natumque esset"
praefabantur, rebusque divinis, quae
publice fierent, ut
"faverent linguis"
, imperabatur
inque feriis imperandis, ut 'litibus et iurgiis se
abstinerent'. Itemque in lustranda colonia ab eo,
qui eam deduceret, et cum imperator exercitum, censor populum lustraret, bonis nominibus, qui hostias
ducerent, eligebantur. Quod idem in dilectu consules
observant, ut primus miles fiat bono nomine.
Quae
quidem a te scis et consule et imperatore summa cum
religione esse servata. Praerogativam etiam maiores
omen iustorum comitiorum esse voluerunt.
46
Atque ego
exempla ominum nota proferam: L. Paulus consul
iterum, cum ei bellum ut cum rege Perse gereret obtigisset, ut ea ipsa die domum ad vesperum rediit,
filiolam suam Tertiam, quae tum erat admodum parva,
osculans animum advertit tristiculam.
"Quid est"
,
inquit,
"mea Tertia? quid tristis es?"
"Mi pater"
,
inquit,
"Persa periit."
Tum ille artius puellam conplexus:
"Accipio"
, inquit,
"mea filia, omen"
. Erat
autem mortuus catellus eo nomine.
L. Flaccum, flaminem Martialem, ego audivi, cum diceret Caeciliam
Metelli, cum vellet sororis suae filiam in matrimonium
conlocare, exisse in quoddam sacellum ominis capiendi
causa, quod fieri more veterum solebat. Cum virgo
staret et Caecilia in sella sederet neque diu ulla vox
exstitisset, puellam defatigatam petisse a matertera,
ut sibi concederet, paulisper ut in eius sella requiesceret; illam autem dixisse:
"Vero, mea puella, tibi
concedo meas sedes."
Quod omen res consecuta
est; ipsa enim brevi mortua est, virgo autem nupsit,
cui Caecilia nupta fuerat. Haec posse contemni vel
etiam rideri praeclare intellego, sed id ipsum est deos
non putare, quae ab iis significantur, contemnere.
47
Quid de auguribus loquar? Tuae partes sunt, tuum
p.184
inquam, auspiciorum patrocinium debet esse. Tibi App.
Claudius augur consuli nuntiavit addubitato Salutis
augurio bellum domesticum triste ac turbulentum fore;
quod paucis post mensibus exortum paucioribus a te
est diebus oppressum. Cui quidem auguri vehementer
adsentior; solus enim multorum annorum memoria
non decantandi augurii, sed divinandi tenuit disciplinam. Quem inridebant collegae tui eumque tum Pisidam, tum Soranum augurem esse dicebant; quibus
nulla videbatur in auguriis aut praesensio aut scientia
veritatis futurae; sapienter aiebant ad opinionem imperitorum esse fictas religiones. Quod longe secus est;
neque enim in pastoribus illis, quibus Romulus praefuit, nec in ipso Romulo haec calliditas esse potuit,
ut ad errorem multitudinis religionis simulacra fingerent. Sed difficultas laborque discendi disertam neglegentiam reddidit; malunt enim disserere nihil esse
in auspiciis quam, quid sit, ediscere.
Quid est illo
auspicio divinius, quod apud te in Mario est? ut utar
potissumum auctore te:
Hic Iovis altisoni subito pinnata satellesArboris e trunco serpentis saucia morsuSubrigit ipsa feris transfigens unguibus anguemSemianimum et varia graviter cervice micantemQuem se intorquentem lanians rostroque cruentansIam satiata animos, iam duros ulta doloresAbicit ecflantem et laceratum adfligit in undaSeque obitu a solis nitidos convertit ad ortus.Hanc ubi praepetibus pinnis lapsuque volantemConspexit Marius, divini numinis augur,Faustaque signa suae laudis reditusque notavit,p.185Partibus intonuit caeli pater ipse sinistris.Sic aquilae clarum firmavit Iuppiter omen.
48
Atque ille Romuli auguratus pastoralis, non urbanus
fuit nec fictus ad opiniones inperitorum, sed a certis
acceptus et posteris traditus. Itaque Romulus augur,
ut apud Ennium est, cum fratre item augure
Curantes magna cum cura tum cupientesRegni dant operam simul auspicio augurioque.†In monte Remus auspicio se devovet atque secundamSolus avem servat. At Romulus pulcher in altoQuaerit Aventino, servat genus altivolantum.Certabant, urbem Romam Remoramne vocarent.Omnibus cura viris, uter esset induperator.Exspectant; veluti, consul quom mittere signumVolt, omnes avidi spectant ad carceris oras,
Quam mox emittat pictis e faucibus currus,Sic exspectabat populus atque ore timebat,Rebus utri magni victoria sit data regni.Interea sol albus recessit in infera noctis.Exin candida se radiis dedit icta foras lux,Et simul ex alto longe pulcherruma praepesLaeva volavit avis. Simul aureus exoritur sol,Cedunt de caelo ter quattuor corpora sanctaAvium, praepetibus sese pulchrisque locis dant.Conspicit inde sibi data Romulus esse priora,Auspicio regni stabilita scamna solumque.
49
Sed ut, unde huc digressa est, eodem redeat oratio:
si nihil queam disputare, quam ob rem quidque
fiat, et tantum modo fieri ea, quae commemoravi, doceam, parumne Epicuro Carneadive respondeam? Quid,
si etiam ratio exstat artificiosae praesensionis facilis,
p.186
divinae autem paulo obscurior? Quae enim extis, quae
fulgoribus, quae portentis, quae astris praesentiuntur,
haec notata sunt observatione diuturna. Adfert autem
vetustas omnibus in rebus longinqua observatione incredibilem scientiam; quae potest esse etiam sine motu
atque inpulsu deorum, cum, quid ex quoque eveniat,
et quid quamque rem significet, crebra animadversione
perspectum est.
Altera divinatio est naturalis, ut
ante dixi; quae physica disputandi subtilitate referenda
est ad naturam deorum, a qua, ut doctissimis sapientissimisque placuit, haustos animos et libatos habemus; cumque omnia completa et referta sint aeterno
sensu et mente divina, necesse est cognatione divinorum animorum animos humanos commoveri. Sed vigilantes animi vitae necessitatibus serviunt diiunguntque se a societate divina vinclis corporis inpediti.
Rarum est quoddam genus eorum, qui se a corpore
avocent et ad divinarum rerum cognitionem cura omni
studioque rapiantur. Horum sunt auguria non divini
impetus, sed rationis humanae; nam et natura futura
praesentiunt, ut aquarum eluviones et deflagrationem
futuram aliquando caeli atque terrarum; alii autem
in re publica exercitati, ut de Atheniensi Solone accepimus, orientem tyrannidem multo ante prospiciunt;
quos prudentes possumus dicere, id est providentes,
divinos nullo modo possumus, non plus quam Milesium Thalem, qui, ut obiurgatores suos convinceret
ostenderetque etiam philosophum, si ei commodum
esset, pecuniam facere posse, omnem oleam, ante quam
florere coepisset, in agro Milesio coe+misse dicitur.
Animadverterat fortasse quadam scientia olearum ubertatem fore. Et quidem idem primus defectionem solis, quae Astyage regnante facta est, praedixisse fertur.
50
Multa medici, multa gubernatores, agricolae etiam
multa praesentiunt, sed nullam eorum divinationem
voco, ne illam quidem, qua ab Anaximandro physico moniti Lacedaemonii sunt, ut urbem et tecta
p.187
linquerent armatique in agro excubarent, quod terrae
motus instaret, tum cum et urbs tota corruit et e
monte Taygeto extrema montis quasi puppis avolsa
est. Ne Pherecydes quidem, ille Pythagorae magister,
potius divinus habebitur quam physicus, quod, cum
vidisset haustam aquam de iugi puteo, terrae motus
dixit instare.
Nec vero umquam animus hominis naturaliter divinat, nisi cum ita solutus est et vacuus,
ut ei plane nihil sit cum corpore; quod aut vatibus
contingit aut dormientibus. Itaque ea duo genera a
Dicaearcho probantur et, ut dixi, a Cratippo nostro;
si propterea, quod ea proficiscuntur a natura, sint
summa sane, modo ne sola; sin autem nihil esse in
observatione putant, multa tollunt, quibus vitae ratio
continetur. Sed quoniam dant aliquid, idque non parvum, vaticinationes cum somniis, nihil est, quod cum
his magnopere pugnemus, praesertim cum sint, qui
omnino nullam divinationem probent.
Ergo et ii,
quorum animi spretis corporibus evolant atque excurrunt foras, ardore aliquo inflammati atque incitati
cernunt illa profecto, quae vaticinantes pronuntiant,
multisque rebus inflammantur tales animi, qui corporibus non inhaerent, ut ii, qui sono quodam vocum
et Phrygiis cantibus incitantur. Multos nemora silvaeque, multos amnes aut maria commovent, quorum
furibunda mens videt ante multo, quae sint futura.
Quo de genere illa sunt:
Eodem enim modo multa a vaticinantibus saepe praedicta sunt, neque solum verbis, sed etiamEheú videte!Iúdicabit ínclitum iudícium inter deás tris aliquis,Quó iudicio Lácedaemonia múlier, Furiarum úna, adveniet.
Similiter Marcius et Publicius vates cecinisse dicuntur;Versibus, quos olim Fauni vatesque canebant.
quo de genere Apollinis operta prolata sunt.
p.188
Credo etiam anhelitus quosdam fuisse terrarum, quibus inflatae mentes oracla funderent.51
Atque haec quidem vatium ratio est, nec dissimilis
sane somniorum. Nam quae vigilantibus accidunt vatibus, eadem nobis dormientibus. Viget enim animus
in somnis liber ab sensibus omnique inpeditione curarum iacente et mortuo paene corpore. Qui quia
vixit ab omni aeternitate versatusque est cum innumerabilibus animis, omnia, quae in natura rerum sunt,
videt, si modo temperatis escis modicisque potionibus
ita est adfectus, ut sopito corpore ipse vigilet. Haec
somniantis est divinatio.
Hic magna quaedam exoritur, neque ea naturalis, sed artificiosa somniorum Antiphontis interpretatio eodemque modo et oraculorum et
vaticinationum sunt enim explanatores, ut grammatici poe+tarum. Nam ut aurum et argentum, aes, ferrum frustra natura divina genuisset, nisi eadem docuisset, quem ad modum ad eorum venas perveniretur,
nec fruges terrae bacasve arborum cum utilitate ulla
generi humano dedisset, nisi earum cultus et conditiones tradidisset, materiave quicquam iuvaret, nisi
consectionis eius fabricam haberemus, sic cum omni
utilitate, quam di hominibus dederunt, ars aliqua coniuncta est, per quam illa utilitas percipi possit. Item
igitur somniis, vaticinationibus, oraclis, quod erant
multa obscura, multa ambigua, explanationes adhibitae sunt interpretum.
Quo modo autem aut vates aut somniantes ea videant, quae nusquam etiam tunc sint, magna quaestio
est. Sed explorata si sint ea, quae ante quaeri debeant, sint haec, quae quaerimus, faciliora. Continet
enim totam hanc quaestionem ea ratio, quae est de
natura deorum, quae a te secundo libro est explicata
dilucide. Quam si obtinemus, stabit illud, quod hunc
locum continet, de quo agimus, esse deos, et eorum
providentia mundum administrari, eosdemque consulere rebus humanis, nec solum universis, verum etiam
p.189
singulis. Haec si tenemus, quae mihi quidem non
videntur posse convelli, profecto hominibus a dis futura significari necesse est.
52
Sed distinguendum videtur, quonam modo. Nam non placet Stoicis singulis
iecorum fissis aut avium cantibus interesse deum;
neque enim decorum est nec dis dignum nec fieri
ullo pacto potest; sed ita a principio inchoatum esse
mundum, ut certis rebus certa signa praecurrerent,
alia in extis, alia in avibus, alia in fulgoribus,
alia in ostentis, alia in stellis, alia in somniantium visis, alia in furentium vocibus. Ea quibus
bene percepta sunt, ii non saepe falluntur; male coniecta maleque interpretata falsa sunt non rerum vitio,
sed interpretum inscientia. Hoc autem posito atque
concesso, esse quandam vim divinam hominum vitam
continentem, non difficile est, quae fieri certe videmus,
ea qua ratione fiant, suspicari. Nam et ad hostiam
deligendam potest dux esse vis quaedam sentiens, quae
est toto confusa mundo, et tum ipsum, cum immolare
velis, extorum fieri mutatio potest, ut aut absit aliquid aut supersit; parvis enim momentis multa natura
aut adfingit aut mutat aut detrahit.
Quod ne dubitare possimus, maximo est argumento, quod paulo
ante interitum Caesaris contigit. Qui cum immolaret
illo die, quo primum in sella aurea sedit et cum purpurea veste processit, in extis bovis opimi cor non
fuit. Num igitur censes ullum animal, quod sanguinem habeat, sine corde esse posse? †Qua ille rei novitate perculsus, cum Spurinna diceret timendum esse,
ne et consilium et vita deficeret; earum enim rerum
utramque a corde proficisci. Postero die caput in
iecore non fuit. Quae quidem illi portendebantur a
dis immortalibus, ut videret interitum, non ut caveret.
Cum igitur eae partes in extis non reperiuntur, sine
quibus victuma illa vivere nequisset, intellegendum
est in ipso immolationis tempore eas partes, quae absint, interisse.
53
Eademque efficit in avibus divina mens,
p.190
ut tum huc, tum illuc volent alites, tum in hac, tum in
illa parte se occultent, tum a dextra, tum a sinistra
parte canant oscines. Nam si animal omne, ut vult,
ita utitur motu sui corporis, prono, obliquo, supino,
membraque, quocumque vult, flectit, contorquet, porrigit, contrahit eaque ante efficit paene, quam cogitat,
quanto id deo est facilius, cuius numini parent omnia! Idemque mittit et signa nobis eius generis, qualia
permulta historia tradidit, quale scriptum illud videmus:
si luna paulo ante solis ortum defecisset in signo
Leonis, fore ut armis Dareus et Persae ab Alexandro
et Macedonibus proelio vincerentur Dareusque moreretur, et, si puella nata biceps esset, seditionem in
populo fore, corruptelam et adulterium domi, et, si
mulier leonem peperisse visa esset, fore ut ab exteris
gentibus vinceretur ea res publica, in qua id contigisset. Eiusdem generis etiam illud est, quod scribit
Herodotus, Croesi filium, cum esset infans, locutum;
quo ostento regnum patris et domum funditus concidisse. Caput arsisse Servio Tullio dormienti quae
historia non prodidit? Ut igitur, qui se tradidit quieti
praeparato animo cum bonis cogitationibus, tum rebus ad tranquillitatem adcommodatis, certa et vera
cernit in somnis, sic castus animus purusque vigilantis et ad astrorum et ad avium reliquorumque signorum et ad extorum veritatem est paratior.
54
Hoc nimirum est illud, quod de Socrate accepimus,
quodque ab ipso in libris Socraticorum saepe dicitur,
esse divinum quiddam, quod δαιμόνιον appellat, cui semper ipse paruerit numquam impellenti, saepe revocanti.
Et Socrates quidem (quo quem auctorem meliorem
quaerimus?) Xenophonti consulenti, sequereturne Cyrum, posteaquam exposuit, quae ipsi videbantur:
"Et
nostrum quidem"
, inquit,
"humanum est consilium; sed de rebus et obscuris et incertis ad
Apollinem censeo referundum"
, ad quem etiam
Athenienses publice de maioribus rebus semper rettulerunt.
p.191
Scriptum est item, cum Critonis, sui familiaris,
oculum alligatum vidisset, quaesivisse, quid esset; cum
autem ille respondisset in agro ambulanti ramulum
adductum, ut remissus esset, in oculum suum recidisse,
tum Socrates:
"Non enim paruisti mihi revocanti,
cum uterer, qua soleo, praesagitione divina."
Idem etiam Socrates, cum apud Delium male pugnatum esset Lachete praetore fugeretque cum ipso Lachete, ut ventum est in trivium, eadem, qua ceteri,
fugere noluit. Quibus quaerentibus, cur non eadem
via pergeret, deterreri se a deo dixit; cum quidem ii,
qui alia via fugerant, in hostium equitatum inciderunt.
Permulta conlecta sunt ab Antipatro, quae mirabiliter
a Socrate divinata sunt; quae praetermittam; tibi enim
nota sunt, mihi ad commemorandum non necessaria.
Illud tamen eius philosophi magnificum ac paene divinum, quod, cum impiis sententiis damnatus esset,
aequissimo animo se dixit mori; neque enim domo
egredienti neque illud suggestum, in quo causam dixerat, ascendenti signum sibi ullum, quod consuesset,
a deo quasi mali alicuius inpendentis datum.
55
Equidem sic arbitror, etiamsi multa fallant eos,
qui aut arte aut coniectura divinare videantur, esse
tamen divinationem; homines autem, ut in ceteris artibus, sic in hac posse falli. Potest accidere, ut aliquod signum dubie datum pro certo sit acceptum,
potest aliquod latuisse aut ipsum, aut quod esset illi
contrarium. Mihi autem ad hoc, de quo disputo, probandum satis est non modo plura, sed etiam pauciora
divine praesensa et praedicta reperiri.
Quin etiam
hoc non dubitans dixerim, si unum aliquid ita sit
praedictum praesensumque, ut, cum evenerit, ita cadat, ut praedictum sit, neque in eo quicquam casu et
fortuito factum esse appareat, esse certe divinationem,
idque esse omnibus confitendum.
Quocirca primum mihi videtur, ut Posidonius facit,
a deo, de quo satis dictum est, deinde a fato, deinde
p.192
a natura vis omnis divinandi ratioque repetenda. Fieri
igitur omnia fato ratio cogit fateri. Fatum autem id
appello, quod Graeci εἱμαρμένην, id est ordinem seriemque causarum, cum causae causa nexa rem ex se
gignat. Ea est ex omni aeternitate fluens veritas
sempiterna. Quod cum ita sit, nihil est factum, quod
non futurum fuerit, eodemque modo nihil est futurum, cuius non causas id ipsum efficientes natura
contineat.
Ex quo intellegitur, ut fatum sit non id,
quod superstitiose, sed id, quod physice dicitur, causa
aeterna rerum, cur et ea, quae praeterierunt, facta
sint et, quae instant, fiant et, quae sequuntur, futura
sint. Ita fit, ut et observatione notari possit, quae
res quamque causam plerumque consequatur, etiamsi
non semper (nam id quidem adfirmare difficile est),
easdemque causas veri simile est rerum futurarum
cerni ab iis, qui aut per furorem eas aut in quiete
videant.
56
Praeterea cum fato omnia fiant, id quod alio loco
ostendetur, si quis mortalis possit esse, qui conligationem causarum omnium perspiciat animo, nihil eum
profecto fallat. Qui enim teneat causas rerum futurarum, idem necesse est omnia teneat, quae futura
sint. Quod cum nemo facere nisi deus possit, relinquendum est homini, ut signis quibusdam consequentia declarantibus futura praesentiat. Non enim illa,
quae futura sunt, subito exsistunt, sed est quasi rudentis explicatio sic traductio temporis nihil novi efficientis et primum quidque replicantis. Quod et ii
vident, quibus naturalis divinatio data est, et ii, quibus cursus rerum observando notatus est. Qui etsi
causas ipsas non cernunt, signa tamen causarum et
notas cernunt; ad quas adhibita memoria et diligentia
et monumentis superiorum efficitur ea divinatio, quae
artificiosa dicitur, extorum, fulgorum, ostentorum signorumque caelestium.
Non est igitur, ut mirandum
sit ea praesentiri a divinantibus, quae nusquam sint;
p.193
sunt enim omnia, sed tempore absunt. Atque ut in
seminibus vis inest earum rerum, quae ex iis progignuntur, sic in causis conditae sunt res futurae, quas
esse futuras aut concitata mens aut soluta somno
cernit aut ratio aut coniectura praesentit. Atque ut
ii, qui solis et lunae reliquorumque siderum ortus,
obitus motusque cognorunt, quo quidque tempore eorum futurum sit, multo ante praedicunt, sic, qui cursum rerum eventorumque consequentiam diuturnitate
pertractata notaverunt, aut semper aut, si id difficile
est, plerumque, quodsi ne id quidem conceditur, non
numquam certe, quid futurum sit, intellegunt. Atque
haec quidem et quaedam eiusdem modi argumenta,
cur sit divinatio, ducuntur a fato.
57
A natura autem alia quaedam ratio est, quae docet, quanta sit animi vis seiuncta a corporis sensibus,
quod maxime contingit aut dormientibus aut mente
permotis. Ut enim deorum animi sine oculis, sine
auribus, sine lingua sentiunt inter se, quid quisque
sentiat, (ex quo fit, ut homines, etiam cum taciti optent quid aut voveant, non dubitent, quin di illud exaudiant) sic animi hominum, cum aut somno soluti
vacant corpore aut mente permoti per se ipsi liberi
incitati moventur, cernunt ea, quae permixti cum corpore animi videre non possunt.
Atque hanc quidem
rationem naturae difficile est fortasse traducere ad id
genus divinationis, quod ex arte profectum dicimus,
sed tamen id quoque rimatur, quantum potest, Posidonius. Esse censet in natura signa quaedam rerum
futurarum. Etenim Ceos accepimus ortum Caniculae
diligenter quotannis solere servare coniecturamque capere, ut scribit Ponticus Heraclides, salubrisne an pestilens annus futurus sit. Nam si obscurior et quasi
caliginosa stella extiterit, pingue et concretum esse
caelum, ut eius adspiratio gravis et pestilens futura
sit; sin inlustris et perlucida stella apparuerit, significari caelum esse tenue purumque et propterea salubre.
p.194
Democritus autem censet sapienter instituisse
veteres, ut hostiarum immolatarum inspicerentur exta;
quorum ex habitu atque ex colore tum salubritatis,
tum pestilentiae signa percipi, non numquam etiam,
quae sit vel sterilitas agrorum vel fertilitas futura.
Quae si a natura profecta observatio atque usus agnovit, multa adferre potuit dies, quae animadvertendo
notarentur, ut ille Pacuvianus, qui in Chryse physicus
inducitur, minime naturam rerum cognosse videatur:
Cur? quaeso, cum ipse paucis interpositis versibus dicas satis luculente:... nam isti quí linguam avium intélleguntPlusque éx alieno iécore sapiunt quam éx suo,Magis aúdiendum quam aúscultandum cénseo.
Quid est igitur, cur, cum domus sit omnium una, eaque communis, cumque animi hominum semper fuerint futurique sint, cur ii, quid ex quoque eveniat, et quid quamque rem significet, perspicere non possint? Haec habui, inquit, de divinatione quae dicerem.Quídquid est hoc, ómnia animat, fórmat, alit, augét, creat,Sépelit recipitque ín sese omnia ómniumque idémst pater,Índidemque eadem aéque oriuntur de íntegro atque eodem óccidunt.
58
Nunc illa testabor, non me sortilegos neque eos,
qui quaestus causa hariolentur, ne psychomantia quidem, quibus Appius, amicus tuus, uti solebat, agnoscere; non habeo denique nauci Marsum augurem, non
vicanos haruspices, non de circo astrologos, non Isiacos coniectores, non interpretes somniorum; non enim
sunt ii aut scientia aut arte divini,
Atque haec quidem Ennius, qui paucis ante versibus esse deos censet, sed eos non curare opinatur, quid agat humanum genus. Ego autem, qui et curare arbitror et monere etiam ac multa praedicere, levitate, vanitate, malitia exclusa divinationem probo. Quae cum dixisset Quintus, Praeclare tu quidem, inquam, paratus ...Séd superstitiósi vates ínpudentesque hárioliAút inertes aút insani aut quíbus egestas ímperat,p.195Quí sibi semitám non sapiunt, álteri monstránt viam;Quíbus divitias póllicentur, áb iis drachumam ipsí petunt.De hís divitiis síbi deducant dráchumam, reddant cétera.