De Divinatione, De divinatione libri duo; libri de fato quae manserunt. Cicero, Marcus Tullius, creator; Mueller, C. F. W. (Carl Friedrich Wilhelm), 1830-1903, editor
Made available under the Creative Commons Attribution 4.0 International License.
M. TULLII CICERONIS
DE DIVINATIONE
LIBER SECUNDUS.
1
Quaerenti mihi multumque et diu cogitanti, quanam
re possem prodesse quam plurimis, ne quando intermitterem consulere rei publicae, nulla maior occurrebat, quam si optimarum artium vias traderem meis
civibus; quod conpluribus iam libris me arbitror consecutum. Nam et cohortati sumus, ut maxime potuimus, ad philosophiae studium eo libro, qui est
inscriptus Hortensius, et, quod genus philosophandi
minime adrogans maximeque et constans et elegans
arbitraremur, quattuor Academicis libris ostendimus.
Cumque fundamentum esset philosophiae positum in
finibus bonorum et malorum, perpurgatus est is locus
a nobis quinque libris, ut, quid a quoque, et quid
contra quemque philosophum diceretur, intellegi posset. Totidem subsecuti libri Tusculanarum disputationum res ad beate vivendum maxime necessarias aperuerunt. Primus enim est de contemnenda morte,
secundus de tolerando dolore, de aegritudine lenienda
tertius, quartus de reliquis animi perturbationibus,
p.196
quintus eum locum conplexus est, qui totam philosophiam maxime inlustrat; docet enim ad beate vivendum virtutem se ipsa esse contentam.
Quibus rebus
editis tres libri perfecti sunt de natura deorum, in
quibus omnis eius loci quaestio continetur. Quae ut
plane esset cumulateque perfecta, de divinatione ingressi sumus his libris scribere; quibus, ut est in
animo, de fato si adiunxerimus, erit abunde satis factum toti huic quaestioni. Atque his libris adnumerandi sunt sex de re publica, quos tum scripsimus,
cum gubernacula rei publicae tenebamus. Magnus
locus philosophiaeque proprius a Platone, Aristotele,
Theophrasto totaque Peripateticorum familia tractatus uberrime. Nam quid ego de Consolatione dicam?
quae mihi quidem ipsi sane aliquantum medetur, ceteris item multum illam profuturam puto. Interiectus
est etiam nuper liber is, quem ad nostrum Atticum
de senectute misimus; in primisque, quoniam philosophia vir bonus efficitur et fortis, Cato noster in
horum librorum numero ponendus est.
Cumque Aristoteles itemque Theophrastus, excellentes viri cum
subtilitate, tum copia, cum philosophia dicendi etiam
praecepta coniunxerint, nostri quoque oratorii libri in
eundem librorum numerum referendi videntur. Ita tres
erunt de oratore, quartus Brutus, quintus orator.
2
Adhuc haec erant; ad reliqua alacri tendebamus
animo sic parati, ut, nisi quae causa gravior obstitisset, nullum philosophiae locum esse pateremur, qui
non Latinis litteris inlustratus pateret. Quod enim
munus rei publicae adferre maius meliusve possumus,
quam si docemus atque erudimus iuventutem? his
praesertim moribus atque temporibus, quibus ita prolapsa est, ut omnium opibus refrenanda atque coe+rcenda sit.
Nec vero id effici posse confido, quod ne
postulandum quidem est, ut omnes adulescentes se ad
haec studia convertant. Pauci utinam! quorum tamen
in re publica late patere poterit industria. Equidem
p.197
ex iis etiam fructum capio laboris mei, qui iam aetate
provecti in nostris libris adquiescunt; quorum studio
legendi meum scribendi studium vehementius in dies
incitatur; quos quidem plures, quam rebar, esse cognovi. Magnificum illud etiam Romanisque hominibus
gloriosum, ut Graecis de philosophia litteris non
egeant;
quod adsequar profecto, si instituta perfecero.
Ac mihi quidem explicandae philosophiae causam adtulit casus gravis civitatis, cum in armis civilibus
nec tueri meo more rem publicam nec nihil agere
poteram nec, quid potius, quod quidem me dignum
esset, agerem, reperiebam. Dabunt igitur mihi veniam
mei cives vel gratiam potius habebunt, quod, cum
esset in unius potestate res publica, neque ego me
abdidi neque deserui neque adflixi neque ita gessi,
quasi homini aut temporibus iratus, neque porro ita
aut adulatus aut admiratus fortunam sum alterius,
ut me meae paeniteret. Id enim ipsum a Platone
philosophiaque didiceram, naturales esse quasdam conversiones rerum publicarum, ut eae tum a principibus
tenerentur, tum a populis, aliquando a singulis.
Quod
cum accidisset nostrae rei publicae, tum pristinis orbati muneribus haec studia renovare coepimus, ut et
animus molestiis hac potissimum re levaretur et prodessemus civibus nostris, qua re cumque possemus.
In libris enim sententiam dicebamus, contionabamur,
philosophiam nobis pro rei publicae procuratione substitutam putabamus. Nunc quoniam de re publica
consuli coepti sumus, tribuenda est opera rei publicae,
vel omnis potius in ea cogitatio et cura ponenda,
tantum huic studio relinquendum, quantum vacabit a
publico officio et munere. Sed haec alias pluribus;
nunc ad institutam disputationem revertamur.
3
Nam cum de divinatione Quintus frater ea disseruisset, quae superiore libro scripta sunt, satisque
ambulatum videretur, tum in bibliotheca, quae in
Lycio est, adsedimus. Atque ego: Adcurate tu quidem,
p.198
inquam, Quinte, et Stoice Stoicorum sententiam
defendisti, quodque me maxime delectat, plurimis nostris exemplis usus es, et iis quidem claris et inlustribus. Dicendum est mihi igitur ad ea, quae sunt a
te dicta, sed ita, nihil ut adfirmem, quaeram omnia,
dubitans plerumque et mihi ipse diffidens. Si enim
aliquid certi haberem, quod dicerem, ego ipse divinarem, qui esse divinationem nego.
Etenim me movet
illud, quod in primis Carneades quaerere solebat, quarumnam rerum divinatio esset, earumne, quae sensibus perciperentur. At eas quidem cernimus, audimus,
gustamus, olfacimus, tangimus. Num quid ergo in
his rebus est, quod provisione aut permotione mentis
magis quam natura ipsa sentiamus? aut num nescio
qui ille divinus, si oculis captus sit, ut Tiresias fuit,
possit, quae alba sint, quae nigra, dicere aut, si surdus
sit, varietates vocum aut modos noscere? Ad nullam
igitur earum rerum, quae sensu accipiuntur, divinatio
adhibetur. Atqui ne in iis quidem rebus, quae arte
tractantur, divinatione opus est. Etenim ad aegros
non vates aut hariolos, sed medicos solemus adducere,
nec vero, qui fidibus aut tibiis uti volunt, ab haruspicibus accipiunt earum tractationem, sed a musicis.
Eadem in litteris ratio est reliquisque rebus, quarum
est disciplina. Num censes eos, qui divinare dicuntur,
posse respondere, sol maiorne quam terra sit an tantus, quantus videatur? lunaque suo lumine an solis
utatur? sol, luna quem motum habeat? quem quinque
stellae, quae errare dicuntur? Nec haec, qui divini
habentur, profitentur se esse dicturos, nec eorum, quae
in geometria describuntur, quae vera, quae falsa sint;
sunt enim ea mathematicorum, non hariolorum.
4
De illis vero rebus, quae in philosophia versantur, num quid est, quod quisquam divinorum aut respondere soleat aut consuli, quid bonum sit, quid
malum, quid neutrum? sunt enim haec propria philosophorum.
Quid? de officio num quis haruspicem consulit,
p.199
quem ad modum sit cum parentibus, cum fratribus, cum amicis vivendum? quem ad modum utendum pecunia, quem ad modum honore, quem ad modum imperio? Ad sapientes haec, non ad divinos
referri solent. Quid? quae a dialecticis aut a physicis
tractantur, num quid eorum divinari potest? unusne
mundus sit an plures, quae sint initia rerum, ex quibus nascuntur omnia: physicorum est ista prudentia.
Quo modo autem mentientem, quem ψευδόμενον vocant, dissolvas aut quem ad modum soriti resistas
(quem, si necesse sit, Latino verbo liceat acervalem
appellare; sed nihil opus est; ut enim ipsa philosophia et multa verba Graecorum, sic sorites satis
Latino sermone tritus est): ergo haec quoque dialectici dicent, non divini. Quid? cum quaeritur, qui sit
optimus rei publicae status, quae leges, qui mores
aut utiles aut inutiles, haruspicesne ex Etruria arcessentur, an principes statuent et delecti viri periti rerum
civilium?
Quodsi nec earum rerum, quae subiectae sensibus sunt, ulla divinatio est nec earum, quae artibus
continentur, nec earum, quae in philosophia disseruntur,
nec earum, quae in re publica versantur, quarum rerum
sit, nihil prorsus intellego; nam aut omnium debet
esse, aut aliqua ei materia danda est, in qua versari
possit. Sed nec omnium divinatio est, ut ratio docuit,
nec locus nec materia invenitur, cui divinationem praeficere possimus.
5
Vide igitur, ne nulla sit divinatio. Est
quidam Graecus vulgaris in hanc sententiam versus:
Num igitur aut, quae tempestas inpendeat, vates melius coniciet quam gubernator aut morbi naturam acutius quam medicus aut belli administrationem prudentius quam inperator coniectura adsequetur?Bene quí coniciet, vátem hunc perhibebo óptumum.
Sed animadverti, Quinte, te caute et ab iis coniecturis, quae haberent artem atque prudentiam, et
ab iis rebus, quae sensibus aut artificiis perciperentur,
p.200
abducere divinationem eamque ita definire: divinationem esse earum rerum praedictionem et praesensionem, quae essent fortuitae. Primum eodem revolveris.
Nam et medici et gubernatoris et imperatoris praesensio est rerum fortuitarum. Num igitur aut haruspex aut augur aut vates quis aut somnians melius
coniecerit aut e morbo evasurum aegrotum aut e periculo navem aut ex insidiis exercitum quam medicus,
quam gubernator, quam imperator?
Atqui ne illa quidem divinantis esse dicebas, ventos aut imbres inpendentes quibusdam praesentire signis (in quo nostra
quaedam Aratea memoriter a te pronuntiata sunt), etsi
haec ipsa fortuita sunt; plerumque enim, non semper
eveniunt. Quae est igitur aut ubi versatur fortuitarum
rerum praesensio, quam divinationem vocas? Quae
enim praesentiri aut arte aut ratione aut usu aut
coniectura possunt, ea non divinis tribuenda putas,
sed peritis. Ita relinquitur, ut ea fortuita divinari
possint, quae nulla nec arte nec sapientia provideri
possunt; ut, si quis M. Marcellum illum, qui ter consul fuit, multis annis ante dixisset naufragio esse
periturum, divinasset profecto; nulla enim arte alia
id nec sapientia scire potuisset. Talium ergo rerum,
quae in fortuna positae sunt, praesensio divinatio est.
6
Potestne igitur earum rerum, quae nihil habent
rationis, quare futurae sint, esse ulla praesensio? Quid
est enim aliud fors, quid fortuna, quid casus, quid
eventus, nisi cum sic aliquid cecidit, sic evenit, ut vel
aliter cadere atque evenire potuerit? Quo modo ergo
id, quod temere fit caeco casu et volubilitate fortunae, praesentiri et praedici potest?
Medicus morbum
ingravescentem ratione providet, insidias imperator,
tempestates gubernator; et tamen ii ipsi saepe falluntur, qui nihil sine certa ratione opinantur; ut agricola, cum florem oleae videt, bacam quoque se visurum putat, non sine ratione ille quidem; sed non
numquam tamen fallitur. Quodsi falluntur ii, qui
p.201
nihil sine aliqua probabili coniectura ac ratione dicunt, quid existimandum est de coniectura eorum, qui
extis aut avibus aut ostentis aut oraclis aut somniis
futura praesentiunt? Nondum dico, quam haec signa
nulla sint, fissum iecoris, corvi cantus, volatus aquilae,
stellae traiectio, voces furentium, sortes, somnia; de
quibus singulis dicam suo loco; nunc de universis.
Qui potest provideri quicquam futurum esse, quod
neque causam habet ullam neque notam, cur futurum
sit? Solis defectiones itemque lunae praedicuntur in
multos annos ab iis, qui siderum motus numeris persequuntur; ea praedicunt enim, quae naturae necessitas perfectura est. Vident ex constantissimo motu
lunae, quando illa e regione solis facta incurrat in
umbram terrae, quae est meta noctis, ut eam obscurari necesse sit, quandoque eadem luna subiecta atque
opposita soli nostris oculis eius lumen obscuret, quo
in signo quaeque errantium stellarum quoque tempore
futura sit, qui exortus quoque die signi alicuius aut
qui occasus futurus sit. Haec qui ante dicunt, quam
rationem sequantur, vides.
7
Qui thesaurum inventum
iri aut hereditatem venturam dicunt, quid sequuntur?
aut in qua rerum natura inest id futurum? Quodsi
haec eaque, quae sunt eiusdem generis, habent aliquam talem necessitatem, quid est tandem, quod casu
fieri aut forte fortuna putemus? Nihil enim est tam
contrarium rationi et constantiae quam fortuna, ut
mihi ne in deum quidem cadere videatur, ut sciat,
quid casu et fortuito futurum sit. Si enim scit, certe
illud eveniet; sin certe eveniet, nulla fortuna est; est
autem fortuna; rerum igitur fortuitarum nulla praesensio est.
Aut si negas esse fortunam et omnia,
quae fiunt quaeque futura sunt, ex omni aeternitate
definita dicis esse fataliter, muta definitionem divinationis, quam dicebas praesensionem esse rerum fortuitarum. Si enim nihil fieri potest, nihil accidere,
nihil evenire, nisi quod ab omni aeternitate certum
p.202
fuerit esse futurum rato tempore, quae potest esse
fortuna? qua sublata qui locus est divinationi? quae
a te fortuitarum rerum est dicta praesensio. Quamquam dicebas omnia, quae fierent futurave essent, fato
contineri. Anile sane et plenum superstitionis fati
nomen ipsum; sed tamen apud Stoicos de isto fato
multa dicuntur; de quo alias; nunc quod necesse
est.
8
Si omnia fato, quid mihi divinatio prodest?
Quod enim is, qui divinat, praedicit, id vero futurum est, ut ne illud quidem sciam quale sit, quod
Deiotarum, necessarium nostrum, ex itinere aquila
revocavit; qui nisi revertisset, in eo conclavi ei cubandum fuisset, quod proxuma nocte corruit; ruina
igitur oppressus esset. At id neque, si fatum fuerat,
effugisset nec, si non fuerat, in eum casum incidisset.
Quid ergo adiuvat divinatio? aut quid est, quod me
moneant aut sortes aut exta aut ulla praedictio? Si
enim fatum fuit classes populi Romani bello Punico
primo, alteram naufragio, alteram a Poenis depressam,
interire, etiamsi tripudium solistumum pulli fecissent
L. Iunio et P. Claudio consulibus, classes tamen interissent. Sin, cum auspiciis obtemperatum esset, interiturae classes non fuerunt, non interierunt fato; vultis
autem omnia fato;
nulla igitur est divinatio. Quodsi
fatum fuit bello Punico secundo exercitum populi Romani ad lacum Trasumennum interire, num id vitari
potuit, si Flaminius consul iis signis iisque auspiciis,
quibus pugnare prohibebatur, paruisset? Certe potuit. Aut igitur non fato interiit exercitus, aut, si
fato (quod certe vobis ita dicendum est), etiamsi obtemperasset auspiciis, idem eventurum fuisset; mutari
enim fata non possunt. Ubi est igitur ista divinatio
Stoicorum? quae, si fato omnia fiunt, nihil nos admonere potest, ut cautiores simus; quoquo enim modo
nos gesserimus, fiet tamen illud, quod futurum est;
sin autem id potest flecti, nullum est fatum; ita ne
divinatio quidem, quoniam ea rerum futurarum est.
p.203
Nihil autem est pro certo futurum, quod potest aliqua procuratione accidere ne fiat.
9
Atque ego ne utilem quidem arbitror esse nobis
futurarum rerum scientiam. Quae enim vita fuisset
Priamo, si ab adulescentia scisset, quos eventus senectutis esset habiturus? Abeamus a fabulis, propiora videamus. Clarissimorum hominum nostrae civitatis gravissimos exitus in Consolatione collegimus. Quid igitur?
ut omittamus superiores, Marcone Crasso putas utile
fuisse tum, cum maxumis opibus fortunisque florebat,
scire sibi interfecto Publio filio exercituque deleto trans
Euphratem cum ignominia et dedecore esse pereundum?
An Cn. Pompeium censes tribus suis consulatibus, tribus
triumphis, maximarum rerum gloria laetaturum fuisse,
si sciret se in solitudine Aegyptiorum trucidatum iri
amisso exercitu, post mortem vero ea consecutura,
quae sine lacrimis non possumus dicere?
Quid vero
Caesarem putamus, si divinasset fore ut in eo senatu,
quem maiore ex parte ipse cooptasset, in curia Pompeia ante ipsius Pompeii simulacrum tot centurionibus suis inspectantibus a nobilissumis civibus, partim
etiam a se omnibus rebus ornatis, trucidatus ita iaceret, ut ad eius corpus non modo amicorum, sed ne
servorum quidem quisquam accederet, quo cruciatu
animi vitam acturum fuisse? Certe igitur ignoratio
futurorum malorum utilior est quam scientia.
Nam
illud quidem dici, praesertim a Stoicis, nullo modo
potest: Non isset ad arma Pompeius, non transisset
Crassus Euphratem, non suscepisset bellum civile
Caesar. Non igitur fatalis exitus habuerunt; vultis
autem evenire omnia fato; nihil ergo illis profuisset
divinare; atque etiam omnem fructum vitae superioris
perdidissent; quid enim posset iis esse laetum exitus
suos cogitantibus? Ita, quoquo sese verterint Stoici,
iaceat necesse est omnis eorum sollertia. Si enim id,
quod eventurum est, vel hoc vel illo modo potest
evenire, fortuna valet plurimum; quae autem fortuita
p.204
sunt, certa esse non possunt. Sin autem certum est,
quid quaque de re quoque tempore futurum sit, quid
est, quod me adiuvent haruspices? qui cum res tristissimas portendi dixerunt, addunt ad extremum omnia
levius casura rebus divinis procuratis;
10
si enim nihil
fit extra fatum, nihil levari re divina potest. Hoc
sentit Homerus, cum querentem Iovem inducit, quod
Sarpedonem filium a morte contra fatum eripere non
posset. Hoc idem significat Graecus ille in eam sententiam versus:
Totum omnino fatum etiam Atellanio versu iure mihi esse inrisum videtur; sed in rebus tam severis non est iocandi locus. Concludatur igitur ratio: Si enim provideri nihil potest futurum esse eorum, quae casu fiunt, quia esse certa non possunt, divinatio nulla est; sin autem idcirco possunt provideri, quia certa sunt et fatalia, rursus divinatio nulla est; eam enim tu fortuitarum rerum esse dicebas.Quod fóre paratum est, íd summum exsuperát Iovem.
Sed haec fuerit nobis tamquam levis armaturae prima orationis excursio; nunc comminus agamus experiamurque, si possimus cornua commovere disputationis tuae.
11
Duo enim genera divinandi esse dicebas, unum
artificiosum, alterum naturale; artificiosum constare
partim ex coniectura, partim ex observatione diuturna;
naturale, quod animus arriperet aut exciperet extrinsecus ex divinitate, unde omnes animos haustos aut
acceptos aut libatos haberemus. Artificiosa divinationis illa fere genera ponebas: extispicum eorumque,
qui ex fulgoribus ostentisque praedicerent, tum augurum eorumque, qui signis aut ominibus uterentur,
omneque genus coniecturale in hoc fere genere ponebas.
Illud autem naturale aut concitatione mentis edi
et quasi fundi videbatur aut animo per somnum sensibus et curis vacuo provideri. Duxisti autem divinationem omnem a tribus rebus, a deo, a fato, a natura.
p.205
Sed tamen cum explicare nihil posses, pugnasti commenticiorum exemplorum mirifica copia. De quo primum hoc libet dicere: Hoc ego philosophi non esse
arbitror, testibus uti, qui aut casu veri aut malitia
falsi fictique esse possunt; argumentis et rationibus
oportet, quare quidque ita sit, docere, non eventis, iis
praesertim, quibus mihi liceat non credere.
12
Ut ordiar ab haruspicina, quam ego rei publicae
causa communisque religionis colendam censeo. Sed
soli sumus; licet verum exquirere sine invidia, mihi
praesertim de plerisque dubitanti. Inspiciamus, si placet, exta primum. Persuaderi igitur cuiquam potest ea,
quae significari dicuntur extis, cognita esse ab haruspicibus observatione diuturna? Quam diuturna ista fuit?
aut quam longinquo tempore observari potuit? aut quo
modo est conlatum inter ipsos, quae pars inimica, quae
pars familiaris esset, quod fissum periculum, quod
commodum aliquod ostenderet? An haec inter se haruspices Etrusci, Elii, Aegyptii, Poeni contulerunt?
At id, praeterquam quod fieri non potuit, ne fingi
quidem potest; alios enim alio more videmus exta
interpretari, nec esse unam omnium disciplinam.
Et
certe, si est in extis aliqua vis, quae declaret futura,
necesse est eam aut cum rerum natura esse coniunctam aut conformari quodam modo numine deorum
vique divina. Cum rerum natura tanta tamque praeclara in omnes partes motusque diffusa quid habere
potest commune non dicam gallinaceum fel (sunt enim,
qui vel argutissima haec exta esse dicant), sed tauri
opimi iecur aut cor aut pulmo quid habet naturale,
quod declarare possit, quid futurum sit?
13
Democritus
tamen non inscite nugatur, ut physicus, quo genere
nihil adrogantius:
Verum is tamen habitu extorum et colore declarari censet haec dumtaxat: pabuli genus et earum rerum,Quód est ante pedes, némo spectat, caéli scrutantúr plagas.
p.206
quas terra procreet, vel ubertatem vel tenuitatem;
salubritatem etiam aut pestilentiam extis significari
putat. O mortalem beatum! cui certo scio ludum
numquam defuisse; huncine hominem tantis delectatum esse nugis, ut non videret tum futurum id veri
simile, si omnium pecudum exta eodem tempore in
eundem habitum se coloremque converterent? Sed
si eadem hora aliae pecudis iecur nitidum atque plenum est, aliae horridum et exile, quid est, quod declarari possit habitu extorum et colore?
an hoc eiusdem modi est, quale Pherecydeum illud, quod est a
te dictum? qui cum aquam ex puteo vidisset haustam,
terrae motum dixit futurum. Parum, credo, inpudenter,
quod, cum factus est motus, dicere audent, quae vis id
effecerit; etiamne futurum esse aquae iugis colore praesentiunt? Multa istius modi dicuntur in scholis, sed
credere omnia vide ne non sit necesse.
Verum sint
sane ista Democritea vera; quando ea nos extis exquirimus? aut quando aliquid eius modi ab haruspice
inspectis extis audivimus? Ab aqua aut ab igni pericula monent; tum hereditates, tum damna denuntiant; fissum familiare et vitale tractant; caput iecoris
ex omni parte diligentissime considerant; si vero id
non est inventum, nihil putant accidere potuisse tristius.
14
Haec observari certe non potuerunt, ut supra
docui. Sunt igitur artis inventa, non vetustatis, si
est ars ulla rerum incognitarum; cum rerum autem
natura quam cognationem habent? quae ut uno consensu iuncta sit et continens, quod video placuisse
physicis, eisque maxume, qui omne, quod esset, unum
esse dixerunt, quid habere mundus potest cum thesauri inventione coniunctum? Si enim extis pecuniae
mihi amplificatio ostenditur idque fit natura, primum
exta sunt coniuncta mundo, deinde meum lucrum natura rerum continetur. Nonne pudet physicos haec
dicere? Ut enim iam sit aliqua in natura rerum contagio, quam esse concedo (multa enim Stoici colligunt;
p.207
nam et musculorum iecuscula bruma dicuntur
augeri, et puleium aridum florescere brumali ipso die,
et inflatas rumpi vesiculas, et semina malorum, quae
in iis mediis inclusa sint, in contrarias partis se vertere, iam nervos in fidibus aliis pulsis resonare alios,
ostreisque et conchyliis omnibus contingere, ut cum
luna pariter crescant pariterque decrescant, arboresque
ut hiemali tempore cum luna simul senescente, quia
tum exsiccatae sint, tempestive caedi putentur.
Quid
de fretis aut de marinis aestibus plura dicam? quorum accessus et recessus lunae motu gubernantur.
Sescenta licet eiusdem modi proferri, ut distantium
rerum cognatio naturalis appareat)—demus hoc; nihil
enim huic disputationi adversatur; num etiam, si fissum cuiusdam modi fuerit in iecore, lucrum ostenditur? qua ex coniunctione naturae et quasi concentu
atque consensu, quam συμπάθειαν Graeci appellant,
convenire potest aut fissum iecoris cum lucello meo
aut meus quaesticulus cum caelo, terra rerumque natura?
15
Concedam hoc ipsum, si vis, etsi magnam
iacturam causae fecero, si ullam esse convenientiam
naturae cum extis concessero;
sed tamen eo concesso
qui evenit, ut is, qui impetrire velit, convenientem
hostiam rebus suis immolet? Hoc erat, quod ego non
rebar posse dissolvi. At quam festive dissolvitur!
pudet me non tui quidem, cuius etiam memoriam admiror, sed Chrysippi, Antipatri, Posidonii, qui idem
istuc quidem dicunt, quod est dictum a te, ad hostiam
deligendam ducem esse vim quandam sentientem atque divinam, quae toto confusa mundo sit. Illud vero
multo etiam melius, quod et a te usurpatum est et
dicitur ab illis: cum immolare quispiam velit, tum
fieri extorum mutationem, ut aut absit aliquid aut
supersit;
deorum enim numini parere omnia. Haec
iam, mihi crede, ne aniculae quidem existimant. An
censes, eundem vitulum si alius delegerit, sine capite
iecur inventurum; si alius, cum capite? Haec decessio
p.208
capitis aut accessio subitone fieri potest, ut se exta
ad immolatoris fortunam accommodent? non perspicitis aleam quandam esse in hostiis deligendis, praesertim cum res ipsa doceat? Cum enim tristissuma
exta sine capite fuerunt, quibus nihil videtur esse dirius, proxuma hostia litatur saepe pulcherrime. Ubi
igitur illae minae superiorum extorum? aut quae tam
subito facta est deorum tanta placatio?16
Sed adfers in tauri opimi extis immolante Caesare
cor non fuisse; id quia non potuerit accidere, ut
sine corde victuma illa viveret, iudicandum esse tum
interisse cor, cum immolaretur.
Qui fit, ut alterum
intellegas, sine corde non potuisse bovem vivere, alterum non videas, cor subito non potuisse nescio quo
avolare? Ego enim possum vel nescire, quae vis sit
cordis ad vivendum, vel suspicari contractum aliquo
morbo bovis exile et exiguum et vietum cor et dissimile cordis fuisse; tu vero quid habes, quare putes,
si paulo ante cor fuerit in tauro opimo, subito id in
ipsa immolatione interisse? an quod aspexit vestitu
purpureo excordem Caesarem, ipse corde privatus est?
Urbem philosophiae, mihi crede, proditis, dum castella
defenditis; nam, dum haruspicinam veram esse vultis,
physiologiam totam pervertitis. Caput est in iecore,
cor in extis; iam abscedet, simul ac molam et vinum
insperseris; deus id eripiet, vis aliqua conficiet aut
exedet. Non ergo omnium ortus atque obitus natura
conficiet, et erit aliquid, quod aut ex nihilo oriatur
aut in nihilum subito occidat. Quis hoc physicus
dixit umquam? haruspices dicunt; his igitur quam
physicis credendum potius existumas?
17
Quid? cum pluribus deis immolatur, qui tandem evenit, ut litetur
aliis, aliis non litetur? quae autem inconstantia deorum
est, ut primis minentur extis, bene promittant secundis? aut tanta inter eos dissensio, saepe etiam inter
proxumos, ut Apollinis exta bona sint, Dianae non
bona? Quid est tam perspicuum quam, cum fortuito
p.209
hostiae adducantur, talia cuique exta esse, qualis cuique obtigerit hostia? At enim id ipsum habet aliquid
divini, quae cuique hostia obtingat, tamquam in sortibus, quae cui ducatur. Mox de sortibus; quamquam
tu quidem non hostiarum causam confirmas sortium
similitudine, sed infirmas sortis conlatione hostiarum.
An, cum in Aequimaelium misimus, qui adferat agnum,
quem immolemus, is mihi agnus adfertur, qui habet
exta rebus accommodata, et ad eum agnum non casu,
sed duce deo servus deducitur? Nam si casum in eo
quoque dicis esse quasi sortem quandam cum deorum
voluntate coniunctam, doleo tantam Stoicos nostros
Epicureis inridendi sui facultatem dedisse; non enim
ignoras, quam ista derideant.
Et quidem illi facilius
facere possunt; deos enim ipsos iocandi causa induxit
Epicurus perlucidos et perflabilis et habitantis tamquam inter duos lucos sic inter duos mundos propter
metum ruinarum, eosque habere putat eadem membra,
quae nos, nec usum ullum habere membrorum. Ergo
hic circumitione quadam deos tollens recte non dubitat divinationem tollere; sed non, ut hic sibi constat,
item Stoici. Illius enim deus nihil habens nec sui
nec alieni negotii non potest hominibus divinationem
inpertire; vester autem deus potest non inpertire, ut
nihilo minus mundum regat et hominibus consulat.
Cur igitur vos induitis in eas captiones, quas numquam explicetis? Ita enim, cum magis properant, concludere solent:
"Si di sunt, est divinatio; sunt
autem di; est ergo divinatio."
Multo est probabilius:
"non est autem divinatio; non sunt ergo di."
Vide, quam temere committant, ut, si nulla sit divinatio, nulli sint di. Divinatio enim perspicue tollitur,
deos esse retinendum est.
18
Atque hac extispicum divinatione sublata omnis
haruspicina sublata est. Ostenta enim sequuntur et
fulgura. Valet autem in fulguribus observatio diuturna, in ostentis ratio plerumque coniecturaque adhibetur.
p.210
Quid est igitur, quod observatum sit in fulgure? Caelum in sedecim partis diviserunt Etrusci.
Facile id quidem fuit, quattuor, quas nos habemus,
duplicare, post idem iterum facere, ut ex eo dicerent,
fulmen qua ex parte venisset. Primum id quid interest? deinde quid significat? Nonne perspicuum est
ex prima admiratione hominum, quod tonitrua iactusque fulminum extimuissent, credidisse ea efficere rerum omnium praepotentem Iovem? Itaque in nostris
commentariis scriptum habemus:
"Iove tonante, fulgurante comitia populi habere nefas."
Hoc
fortasse rei publicae causa constitutum est; comitiorum enim non habendorum causas esse voluerunt.
Itaque comitiorum solum vitium est fulmen, quod
idem omnibus rebus optumum auspicium habemus, si
sinistrum fuit. Sed de auspiciis alio loco, nunc de
fulgoribus.
19
Quid igitur minus a physicis dici debet quam quicquam certi significari rebus incertis? Non enim te
puto esse eum, qui Iovi fulmen fabricatos esse Cyclopas in Aetna putes;
nam esset mirabile, quo modo id
Iuppiter totiens iaceret, cum unum haberet; nec vero
fulminibus homines, quid aut faciendum esset aut cavendum, moneret. Placet enim Stoicis eos anhelitus
terrae, qui frigidi sint, cum fluere coeperint, ventos
esse; cum autem se in nubem induerint eiusque tenuissimam quamque partem coeperint dividere atque disrumpere idque crebrius facere et vehementius, tum et
fulgores et tonitrua existere; si autem nubium conflictu ardor expressus se emiserit, id esse fulmen.
Quod igitur vi naturae, nulla constantia, nullo rato
tempore videmus effici, ex eo significationem rerum
consequentium quaerimus? Scilicet, si ista Iuppiter
significaret, tam multa frustra fulmina emitteret! Quid
enim proficit, cum in medium mare fulmen iecit?
quid, cum in altissimos montis, quod plerumque fit?
quid, cum in desertas solitudines? quid, cum in earum
p.211
gentium oras, in quibus haec ne observantur
quidem?20
At inventum est caput in Tiberi. Quasi ego artem
aliquam istorum esse negem! divinationem nego. Caeli
enim distributio, quam ante dixi, et certarum rerum
notatio docet, unde fulmen venerit, quo concesserit;
quid significet autem, nulla ratio docet. Sed urges
me meis versibus:
Tum statua Nattae, tum simulacra deorum Romulusque et Remus cum altrice belua vi fulminis icti conciderunt, deque his rebus haruspicum extiterunt responsa verissuma.Nam pater altitonans stellanti nixus OlympoIpse suos quondam tumulos ac templa petivitEt Capitolinis iniecit sedibus ignis.
Mirabile autem illud, quod eo ipso
tempore, quo fieret indicium coniurationis in senatu,
signum Iovis biennio post, quam erat locatum, in Capitolio conlocabatur.—Tu igitur animum induces
(sic enim mecum agebas) causam istam et contra
facta tua et contra scripta defendere?—Frater es;
eo vereor. Verum quid tibi hic tandem nocet? resne,
quae talis est, an ego, qui verum explicari volo? Itaque nihil contra dico, a te rationem totius haruspicinae peto. Sed te mirificam in latebram coniecisti;
quod enim intellegeres fore ut premerere, cum ex te
causas unius cuiusque divinationis exquirerem, multa
verba fecisti te, cum res videres, rationem causamque
non quaerere; quid fieret, non cur fieret, ad rem pertinere. Quasi ego aut fieri concederem aut esset philosophi causam,
cur quidque fieret, non quaerere! Et
eo quidem loco et Prognostica nostra pronuntiabas
et genera herbarum, scammoniam aristolochiamque radicem, quarum causam ignorares, vim et effectum videres.
21
Dissimile totum; nam et prognosticorum causas persecuti sunt et Boëthus Stoicus, qui est a te
nominatus, et noster etiam Posidonius, et, si causae
non reperiantur istarum rerum, res tamen ipsae observari
p.212
animadvertique potuerunt. Nattae vero statua
aut aera legum de caelo tacta quid habent observatum ac vetustum? Pinarii Nattae nobiles; a nobilitate
igitur periculum. Hoc tam callide Iuppiter excogitavit! Romulus lactens fulmine ictus; urbi igitur periculum ostenditur, ei quam ille condidit. Quam scite
per notas nos certiores facit Iuppiter! At eodem tempore signum Iovis conlocabatur, quo coniuratio indicabatur. Et tu scilicet mavis numine deorum id factum quam casu arbitrari, et redemptor, qui columnam
illam de Cotta et de Torquato conduxerat faciendam,
non inertia aut inopia tardior fuit, sed a deis inmortalibus ad istam horam reservatus est.
Non equidem
plane despero ista esse vera, sed nescio et discere a
te volo. Nam cum mihi quaedam casu viderentur sic
evenire, ut praedicta essent a divinantibus, dixisti
multa de casu, ut Venerium iaci posse casu quattuor
talis iactis, sed quadringentis centum Venerios non posse
casu consistere. Primum nescio, cur non possint, sed
non pugno; abundas enim similibus. Habes et respersionem pigmentorum et rostrum suis et alia permulta.
Idem Carneadem fingere dicis de capite Panisci; quasi
non potuerit id evenire casu et non in omni marmore necesse sit inesse vel Praxitelia capita! Illa enim
ipsa efficiuntur detractione, neque quicquam illuc adfertur a Praxitele; sed cum multa sunt detracta et ad
liniamenta oris perventum est, tum intellegas illud,
quod iam expolitum sit, intus fuisse.
Potest igitur
tale aliquid etiam sua sponte in lapicidinis Chiorum
extitisse. Sed sit hoc fictum; quid? in nubibus numquam animadvertisti leonis formam aut hippocentauri?
Potest igitur, quod modo negabas, veritatem casus
imitari.
22
Sed quoniam de extis et de fulgoribus satis est
disputatum, ostenta restant, ut tota haruspicina sit
pertractata. Mulae partus prolatus est a te. Res mirabilis, propterea quia non saepe fit; sed si fieri non
p.213
potuisset, facta non esset. Atque hoc contra omnia
ostenta valeat, numquam, quod fieri non potuerit, esse
factum; sin potuerit, non esse mirandum. Causarum
enim ignoratio in re nova mirationem facit; eadem
ignoratio si in rebus usitatis est, non miramur. Nam
qui mulam peperisse miratur, is, quo modo equa pariat, aut omnino quae natura partum animantis faciat,
ignorat. Sed quod crebro videt, non miratur, etiamsi,
cur fiat, nescit; quod ante non vidit, id si evenit,
ostentum esse censet. Utrum igitur cum concepit
mula an cum peperit, ostentum est?
conceptio contra
naturam fortasse, sed partus prope necessarius.
23
Sed quid plura? ortum videamus haruspicinae; sic
facillume, quid habeat auctoritatis, iudicabimus. Tages
quidam dicitur in agro Tarquiniensi, cum terra araretur et sulcus altius esset impressus, extitisse repente
et eum adfatus esse, qui arabat. Is autem Tages, ut
in libris est Etruscorum, puerili specie dicitur visus,
sed senili fuisse prudentia. Eius adspectu cum obstipuisset bubulcus clamoremque maiorem cum admiratione edidisset, concursum esse factum, totamque brevi
tempore in eum locum Etruriam convenisse; tum illum
plura locutum multis audientibus, qui omnia verba
eius exceperint litterisque mandarint; omnem autem
orationem fuisse eam, qua haruspicinae disciplina contineretur; eam postea crevisse rebus novis cognoscendis et ad eadem illa principia referendis. Haec accepimus ab ipsis, haec scripta conservant, hunc fontem
habent disciplinae.
Num ergo opus est ad haec refellenda Carneade? num Epicuro? estne quisquam ita
desipiens, qui credat exaratum esse, deum dicam an
hominem? Si deum, cur se contra naturam in terram
abdiderat, ut patefactus aratro lucem aspiceret? quid?
idem nonne poterat deus hominibus disciplinam superiore e loco tradere? Si autem homo ille Tages
fuit, quonam modo potuit terra oppressus vivere?
unde porro illa potuit, quae docebat alios, ipse didicisse?
p.214
Sed ego insipientior quam illi ipsi, qui ista
credunt, qui quidem contra eos tam diu disputem.24
Vetus autem illud Catonis admodum scitum est,
qui mirari se aiebat, quod non rideret haruspex, haruspicem cum vidisset.
Quota enim quaeque res evenit praedicta ab istis? aut, si evenit quippiam, quid
adferri potest, cur non casu id evenerit? Rex Prusias,
cum Hannibali apud eum exsulanti depugnari placeret, negabat se audere, quod exta prohiberent.
"Ain
tu?"
inquit,
"carunculae vitulinae mavis quam
imperatori veteri credere?"
Quid? ipse Caesar
cum a summo haruspice moneretur, ne in Africam
ante brumam transmitteret, nonne transmisit? quod
ni fecisset, uno in loco omnes adversariorum copiae
convenissent. Quid ego haruspicum responsa commemorem (possum equidem innumerabilia), quae aut nullos habuerint exitus aut contrarios?
Hoc civili bello,
di inmortales! quam multa luserunt! quae nobis in
Graeciam Roma responsa haruspicum missa sunt!
quae dicta Pompeio! etenim ille admodum extis et
ostentis movebatur. Non lubet commemorare, nec
vero necesse est, tibi praesertim, qui interfuisti; vides
tamen omnia fere contra, ac dicta sint, evenisse. Sed
haec hactenus; nunc ad ostenta veniamus.
25
Multa me consule a me ipso scripta recitasti, multa
ante Marsicum bellum a Sisenna collecta attulisti,
multa ante Lacedaemoniorum malam pugnam in Leuctricis a Callisthene commemorata dixisti; de quibus
dicam equidem singulis, quoad videbitur; sed dicendum etiam est de universis. Quae est enim ista a
deis profecta significatio et quasi denuntiatio calamitatum? quid autem volunt di inmortales primum ea
significantes, quae sine interpretibus non possimus
intellegere, deinde ea, quae cavere nequeamus? At
hoc ne homines quidem probi faciunt, ut amicis inpendentis calamitates praedicant, quas illi effugere
nullo modo possint, ut medici, quamquam intellegunt
p.215
saepe, tamen numquam aegris dicunt illo morbo eos
esse morituros; omnis enim praedictio mali tum probatur, cum ad praedictionem cautio adiungitur.
Quid
igitur aut ostenta aut eorum interpretes vel Lacedaemonios olim vel nuper nostros adiuverunt? quae si
signa deorum putanda sunt, cur tam obscura fuerunt?
si enim, ut intellegeremus, quid esset eventurum,
aperte declarari oportebat, aut ne occulte quidem, si
ea sciri nolebant.
26
Iam vero coniectura omnis, in qua nititur divinatio, ingeniis hominum in multas aut diversas aut etiam
contrarias partis saepe diducitur. Ut enim in causis
iudicialibus alia coniectura est accusatoris, alia defensoris et tamen utriusque credibilis, sic in omnibus iis
rebus, quae coniectura investigari videntur, anceps
reperitur oratio. Quas autem res tum natura, tum casus
adfert, non numquam etiam errorem creat similitudo,
magna stultitia est earum rerum deos facere effectores, causas rerum non quaerere.
Tu vates Boeotios
credis Lebadiae vidisse ex gallorum gallinaceorum
cantu victoriam esse Thebanorum, quia galli victi silere solerent, canere victores. Hoc igitur per gallinas
Iuppiter tantae civitati signum dabat? An illae aves,
nisi cum vicerunt, canere non solent? At tum canebant nec vicerant. Id enim est, inquies, ostentum.
Magnum vero! quasi pisces, non galli cecinerint! Quod
autem est tempus, quo illi non cantent, vel nocturnum vel diurnum? Quodsi victores alacritate et quasi
laetitia ad canendum excitantur, potuit accidisse alia
quoque laetitia, qua ad cantum moverentur.
Democritus quidem optumis verbis causam explicat, cur
ante lucem galli canant; depulso enim de pectore et
in omne corpus diviso et mitificato cibo cantus edere
quiete satiatos; qui quidem
"silentio noctis"
, ut ait
Ennius,
Cum igitur hoc animal tam sit canorum sua sponte, quid in mentem venit Callistheni dicere deos gallis signum dedisse cantandi, cum id vel natura vel casus efficere potuisset?... favent faucíbus russisCantú plausuque premúnt alas.p.216
27
Sanguine pluisse senatui nuntiatum est, Atratum
etiam fluvium fluxisse sanguine, deorum sudasse simulacra. Num censes his nuntiis Thalen aut Anaxagoran aut quemquam physicum crediturum fuisse? nec
enim sanguis nec sudor nisi e corpore. Sed et decoloratio quaedam ex aliqua contagione terrena maxume
potest sanguini similis esse, et umor adlapsus extrinsecus, ut in tectoriis videmus austro, sudorem videtur
imitari. Atque haec in bello plura et maiora videntur timentibus, eadem non tam animadvertuntur in
pace; accedit illud etiam, quod in metu et periculo
cum creduntur facilius, tum finguntur inpunius.
Nos
autem ita leves atque inconsiderati sumus, ut, si mures corroserint aliquid, quorum est opus hoc unum,
monstrum putemus? Ante vero Marsicum bellum quod
clipeos Lanuvii, ut a te dictum est, mures rosissent,
maxumum id portentum haruspices esse dixerunt; quasi
vero quicquam intersit, mures diem noctem aliquid
rodentes scuta an cribra corroserint! Nam si ista sequimur, quod Platonis Politian nuper apud me mures
corroserunt, de re publica debui pertimescere, aut, si
Epicuri de voluptate liber rosus esset, putarem annonam in macello cariorem fore.
28
An vero illa nos terrent, si quando aliqua portentosa aut ex pecude aut ex homine nata dicuntur?
quorum omnium, ne sim longior, una ratio est. Quicquid enim oritur, qualecumque est, causam habeat a
natura necesse est, ut, etiamsi praeter consuetudinem
extiterit, praeter naturam tamen non possit existere.
Causam igitur investigato in re nova atque admirabili, si poteris; si nullam reperies, illud tamen exploratum habeto, nihil fieri potuisse sine causa, eumque terrorem, quem tibi rei novitas attulerit, naturae
p.217
ratione depellito. Ita te nec terrae fremitus nec caeli
discessus nec lapideus aut sanguineus imber nec traiectio stellae nec faces visae terrebunt.
Quorum omnium causas si a Chrysippo quaeram, ipse ille divinationis auctor numquam illa dicet facta fortuito
naturalemque rationem omnium reddet; nihil enim
fieri sine causa potest; nec quicquam fit, quod fieri
non potest; nec, si id factum est, quod potuit fieri,
portentum debet videri; nulla igitur portenta sunt.
Nam si, quod raro fit, id portentum putandum est,
sapientem esse portentum est; saepius enim mulam
peperisse arbitror quam sapientem fuisse. Illa igitur
ratio concluditur: nec id, quod non potuerit fieri, factum umquam esse, nec, quod potuerit, id portentum
esse;
ita omnino nullum esse portentum. Quod etiam
coniector quidam et interpres portentorum non inscite respondisse dicitur ei, qui quondam ad eum rettulisset quasi ostentum, quod anguis domi vectem
circumiectus fuisset:
"Tum esset"
, inquit,
"ostentum, si anguem vectis circumplicavisset."
Hoc
ille responso satis aperte declaravit nihil habendum
esse, quod fieri posset, ostentum.
29
C. Gracchus ad M. Pomponium scripsit duobus anguibus domi conprehensis haruspices a patre convocatos. Qui magis anguibus quam lacertis, quam muribus? Quia sunt haec cotidiana, angues non item;
quasi vero referat, quod fieri potest, quam id saepe
fiat. Ego tamen miror, si emissio feminae anguis
mortem adferebat Ti. Graccho, emissio autem maris
anguis erat mortifera Corneliae, cur alteram utram
emiserit; nihil enim scribit respondisse haruspices, si
neuter anguis emissus esset, quid esset futurum. At
mors insecuta Gracchum est. Causa quidem, credo,
aliqua morbi gravioris, non emissione serpentis; neque enim tanta est infelicitas haruspicum, ut ne casu
quidem umquam fiat, quod futurum illi esse dixerint.
30
Nam illud mirarer, si crederem, quod apud Homerum
p.218
Calchantem dixisti ex passerum numero belli Troiani
annos auguratum; de cuius coniectura sic apud Homerum, ut nos otiosi convertimus, loquitur Agamemnon:
Ferte, viri, et duros animo tolerate labores,Auguris ut nostri Calchantis fata queamusScire ratosne habeant an vanos pectoris orsus.Namque omnes memori portentum mente retentant,Qui non funestis liquerunt lumina fatis.Argolicis primum ut vestita est classibus Aulis,Quae Priamo cladem et Troiae pestemque ferebant,Nos circum latices gelidos fumantibus arisAurigeris divom placantes numina taurisSub platano umbrifera, fons unde emanat aquai+,Vidimus inmani specie tortuque draconemTerribilem, Iovis ut pulsu penetraret ab ara;Qui platani in ramo foliorum tegmine saeptosCorripuit pullos; quos cum consumeret octo,Nona super tremulo genetrix clangore volabat;Cui ferus inmani laniavit viscera morsu.
Quae tandem ista auguratio est ex passeribus annorum potius quam aut mensuum aut dierum?Hunc, ubi tam teneros volucris matremque peremit,Qui luci ediderat, genitor Saturnius idemAbdidit et duro formavit tegmine saxi.Nos autem timidi stantes mirabile monstrumVidimus in mediis divom versarier aris."Tum Calchas haec est fidenti voce locutus:Quidnam torpentes subito obstipuistis, Achivi?Nobis haec portenta deum dedit ipse creatorTarda et sera nimis, sed fama ac laude perenni.p.219Nam quot avis taetro mactatas dente videtis,Tot nos ad Troiam belli exanclabimus annos;"Quae decumo cadet et poena satiabit Achivos.Edidit haec Calchas; quae iam matura videtis.
Cur autem de passerculis coniecturam facit, in quibus nullum
erat monstrum, de dracone silet, qui, id quod fieri
non potuit, lapideus dicitur factus? postremo quid simile habet passer annis? Nam de angue illo, qui
Sullae apparuit immolanti, utrumque memini, et Sullam,
cum in expeditionem educturus esset, immolavisse, et
anguem ab ara extitisse, eoque die rem praeclare esse
gestam non haruspicis consilio, sed imperatoris.
31
Atque haec ostentorum genera mirabile nihil habent; quae cum facta sunt, tum ad coniecturam aliqua interpretatione revocantur, ut illa tritici grana
in os pueri Midae congesta aut apes, quas dixisti in
labris Platonis consedisse pueri, non tam mirabilia
sint quam coniecta belle; quae tamen vel ipsa falsa
esse vel ea, quae praedicta sunt, fortuito cecidisse
potuerunt. De ipso Roscio potest illud quidem esse
falsum, ut circumligatus fuerit angui, sed ut in cunis
fuerit anguis, non tam est mirum, in Solonio praesertim, ubi ad focum angues nundinari solent. Nam
quod haruspices responderint nihil illo clarius, nihil
nobilius fore, miror deos immortales histrioni futuro
claritatem ostendisse, nullam ostendisse Africano.
Atque etiam a te Flaminiana ostenta collecta sunt: quod
ipse et equus eius repente conciderit; non sane mirabile hoc quidem! quod evelli primi hastati signum
non potuerit; timide fortasse signifer evellebat, quod
fidenter infixerat. Nam Dionysii equus quid attulit
admirationis, quod emersit e flumine quodque habuit
apes in iuba? Sed quia brevi tempore regnare coepit, quod acciderat casu, vim habuit ostenti. At Lacedaemoniis
p.220
in Herculis fano arma sonuerunt, eiusdemque dei Thebis valvae clausae subito se aperuerunt, eaque scuta, quae fuerant sublime fixa, sunt
humi inventa. Horum cum fieri nihil potuerit sine
aliquo motu, quid est, cur divinitus ea potius quam
casu facta esse dicamus?
32
At in Lysandri statuae
capite Delphis extitit corona ex asperis herbis, et quidem subita. Itane? censes ante coronam herbae extitisse, quam conceptum esse semen? herbam autem
asperam credo avium congestu, non humano satu;
iam, quicquid in capite est, id coronae simile videri
potest. Nam quod eodem tempore stellas aureas Castoris et Pollucis Delphis positas decidisse, neque eas
usquam repertas esse dixisti, furum id magis factum
quam deorum videtur.
Simiae vero Dodonaeae improbitatem historiis Graecis mandatam esse demiror. Quid
minus mirum quam illam monstruosissumam bestiam
urnam evertisse, sortes dissupavisse? Et negant historici Lacedaemoniis ullum ostentum hoc tristius accidisse! Nam illa praedicta Veientium, si lacus Albanus redundasset isque in mare fluxisset, Romam
perituram; si repressus esset, Veios ... ita aqua
Albana deducta ad utilitatem agri suburbani, non ad
arcem urbemque retinendam. At paulo post audita
vox est monentis, ut providerent, ne a Gallis Roma
caperetur; ex eo Aio Loquenti aram in nova via consecratam. Quid ergo? Aius iste Loquens, cum eum
nemo norat, et aiebat et loquebatur et ex eo nomen
invenit; posteaquam et sedem et aram et nomen invenit, obmutuit? Quod idem dici de Moneta potest;
a qua praeterquam de sue plena quid umquam moniti
sumus?
33
Satis multa de ostentis; auspicia restant et sortes
eae, quae ducuntur, non illae, quae vaticinatione funduntur, quae oracla verius dicimus; de quibus tum
dicemus, cum ad naturalem divinationem venerimus.
Restat etiam de Chaldaeis; sed primum auspicia videamus.
p.221
Difficilis auguri locus ad contra dicendum.
Marso fortasse, sed Romano facillumus. Non enim
sumus ii nos augures, qui avium reliquorumve signorum observatione futura dicamus. Et tamen credo Romulum, qui urbem auspicato condidit, habuisse opinionem esse in providendis rebus augurandi scientiam
(errabat enim multis in rebus antiquitas), quam vel
usu iam vel doctrina vel vetustate immutatam videmus; retinetur autem et ad opinionem vulgi et ad
magnas utilitates rei publicae mos, religio, disciplina,
ius augurium, collegii auctoritas.
Nec vero non omni
supplicio digni P. Claudius L. Iunius consules, qui contra auspicia navigaverunt; parendum enim religioni fuit
nec patrius mos tam contumaciter repudiandus. Iure
igitur alter populi iudicio damnatus est, alter mortem
sibi ipse conscivit. Flaminius non paruit auspiciis, itaque periit cum exercitu. At anno post Paulus paruit;
num minus cecidit in Cannensi pugna cum exercitu?
Etenim, ut sint auspicia, quae nulla sunt, haec certe,
quibus utimur, sive tripudio sive de caelo, simulacra
sunt auspiciorum, auspicia nullo modo.
34
Q. Fabi, te
mihi in auspicio esse volo; respondet: audivi. Hic
apud maiores nostros adhibebatur peritus, nunc quilubet. Peritum autem esse necesse est eum, qui, silentium quid sit, intellegat; id enim silentium dicimus in auspiciis, quod omni vitio caret.
Hoc intellegere perfecti auguris est; illi autem, qui in auspicium
adhibetur, cum ita imperavit is, qui auspicatur: dicito,
si silentium esse videbitur, nec suspicit nec circumspicit; statim respondet silentium esse videri.
Tum ille: dicito, si pascentur.—Pascuntur.—
Quae aves? aut ubi? Attulit, inquit, in cavea pullos
is, qui ex eo ipso nominatur pullarius. Haec sunt
igitur aves internuntiae Iovis! quae pascantur necne,
quid refert? Nihil ad auspicia; sed quia, cum pascuntur, necesse est aliquid ex ore cadere et terram pavire (terripavium primo, post terripudium dictum est;
p.222
hoc quidem iam tripudium dicitur)—cum igitur offa
cecidit ex ore pulli, tum auspicanti tripudium solistimum nuntiatur.
35
Ergo hoc auspicium divini quicquam
habere potest, quod tam sit coactum et expressum?
Quo antiquissumos augures non esse usos argumento
est, quod decretum collegii vetus habemus omnem
avem tripudium facere posse. Tum igitur esset auspicium (si modo esset ei liberum) se ostendisse; tum
avis illa videri posset interpres et satelles Iovis; nunc
vero inclusa in cavea et fame enecta si in offam pultis
invadit, et si aliquid ex eius ore cecidit, hoc tu auspicium aut hoc modo Romulum auspicari solitum putas?
Iam de caelo servare non ipsos censes solitos, qui
auspicabantur? Nunc imperant pullario; ille renuntiat. Fulmen sinistrum auspicium optumum habemus
ad omnis res praeterquam ad comitia; quod quidem
institutum rei publicae causa est, ut comitiorum vel
in iudiciis populi vel in iure legum vel in creandis
magistratibus principes civitatis essent interpretes. At
Ti. Gracchi litteris Scipio et Figulus consules, cum
augures iudicassent eos vitio creatos esse, magistratu
se abdicaverunt. Quis negat augurum disciplinam esse?
divinationem nego. At haruspices divini; quos cum
Ti. Gracchus propter mortem repentinam eius, qui in
praerogativa referenda subito concidisset, in senatum
introduxisset, non iustum rogatorem fuisse dixerunt.
Primum vide, ne in eum dixerint, qui rogator centuriae fuisset; is enim erat mortuus; id autem sine divinatione coniectura poterant dicere. Deinde fortasse
casu, qui nullo modo est ex hoc genere tollendus.
Quid enim scire Etrusci haruspices aut de tabernaculo
recte capto aut de pomerii iure potuerunt? Equidem
adsentior C. Marcello potius quam App. Claudio, qui
ambo mei collegae fuerunt, existimoque ius augurum,
etsi divinationis opinione principio constitutum sit,
tamen postea rei publicae causa conservatum ac retentum.
p.223
36
Sed de hoc loco plura in aliis, nunc hactenus.
Externa enim auguria, quae sunt non tam artificiosa
quam superstitiosa, videamus. Omnibus fere avibus
utuntur, nos admodum paucis; alia illis sinistra sunt,
alia nostris. Solebat ex me Deiotarus percontari nostri augurii disciplinam, ego ex illo sui. Di immortales! quantum differebat! ut quaedam essent etiam
contraria. Atque ille iis semper utebatur, nos, nisi
dum a populo auspicia accepta habemus, quam multum iis utimur? Bellicam rem administrari maiores
nostri nisi auspicato noluerunt; quam multi anni sunt,
cum bella a proconsulibus et a propraetoribus administrantur,
qui auspicia non habent! Itaque nec amnis transeunt auspicato nec tripudio auspicantur. Ubi
ergo avium divinatio? quae, quoniam ab iis, qui auspicia nulla habent, bella administrantur, ad urbanas
res retenta videtur, a bellicis esse sublata. Nam ex
acuminibus quidem, quod totum auspicium militare
est, iam M. Marcellus ille quinquiens consul totum
omisit, idem imperator, idem augur optumus. Et quidem ille dicebat, si quando rem agere vellet, ne impediretur auspiciis, lectica operta facere iter se solere.
Huic simile est, quod nos augures praecipimus, ne
iuges auspicium obveniat, ut iumenta iubeant diiungere.
Quid est aliud nolle moneri a Iove nisi efficere, ut
aut ne fieri possit auspicium aut, si fiat, videri?
37
Nam illud admodum ridiculum, quod negas Deiotarum auspiciorum, quae sibi ad Pompeium proficiscenti facta sint, paenitere, quod fidem secutus amicitiamque populi Romani functus sit officio; antiquiorem enim sibi fuisse laudem et gloriam quam regnum et possessiones suas. Credo equidem, sed hoc
nihil ad auspicia; nec enim ei cornix canere potuit
recte eum facere, quod populi Romani libertatem
defendere pararet; ipse hoc sentiebat, sicuti sensit.
Aves eventus significant aut adversos aut secundos;
virtutis auspiciis video esse usum Deiotarum, quae
p.224
vetat spectare fortunam, dum praestetur fides. Aves
vero si prosperos eventus ostenderunt, certe fefellerunt. Fugit e proelio cum Pompeio; grave tempus!
Discessit ab eo; luctuosa res! Caesarem eodem tempore hostem et hospitem vidit; quid hoc tristius?
Is cum ei Trocmorum tetrarchian eripuisset et adseculae suo Pergameno nescio cui dedisset eidemque
detraxisset Armeniam a senatu datam, cumque ab
eo magnificentissumo hospitio acceptus esset, spoliatum reliquit et hospitem et regem. Sed labor longius; ad propositum revertar. Si eventa quaerimus,
quae exquiruntur avibus, nullo modo prospera Deiotaro; sin officia, a virtute ipsius, non ab auspiciis petita sunt.
38
Omitte igitur lituum Romuli, quem in
maximo incendio negas potuisse comburi; contemne
cotem Atti Navii. Nihil debet esse in philosophia
commenticiis fabellis loci; illud erat philosophi potius,
totius augurii primum naturam ipsam videre, deinde
inventionem, deinde constantiam. Quae est igitur natura, quae volucris huc et illuc passim vagantis efficiat ut significent aliquid et tum vetent agere, tum
iubeant aut cantu aut volatu? cur autem aliis a laeva,
aliis a dextra datum est avibus ut ratum auspicium
facere possint? Quo modo autem haec aut quando
aut a quibus inventa dicemus? Etrusci tamen habent
exaratum puerum auctorem disciplinae suae; nos quem?
Attumne Navium? At aliquot annis antiquior Romulus et Remus, ambo augures, ut accepimus. An Pisidarum aut Cilicum aut Phrygum ista inventa dicemus? Placet igitur humanitatis expertis habere divinitatis auctores?
39
At omnes reges, populi, nationes utuntur auspiciis.
Quasi vero quicquam sit tam valde quam nihil sapere
vulgare, aut quasi tibi ipsi in iudicando placeat multitudo! Quotus quisque est, qui voluptatem neget esse
bonum? plerique etiam summum bonum dicunt. Num
igitur eorum frequentia Stoici de sententia deterrentur?
p.225
aut num plerisque in rebus sequitur eorum auctoritatem multitudo? Quid mirum igitur, si in auspiciis et in omni divinatione inbecilli animi superstitiosa ista concipiant, verum dispicere non possint?
Quae autem est inter augures conveniens et coniuncta
constantia? Ad nostri augurii consuetudinem dixit
Ennius:
At Homericus Aiax apud Achillem querens de ferocitate Troianorum nescio quid hoc modo nuntiat:Tum tonuit laevum bene tempestate serena.
Ita nobis sinistra videntur, Graiis et barbaris dextra meliora. Quamquam haud ignoro, quae bona sint, sinistra nos dicere, etiamsi dextra sint; sed certe nostri sinistrum nominaverunt externique dextrum, quia plerumque id melius videbatur.Prospera Iuppiter his dextris fulgoribus edit.
Haec quanta dissensio est!
Quid? quod aliis avibus utuntur, aliis signis, aliter
observant, alia respondent, non necesse est fateri
partim horum errore susceptum esse, partim superstitione, multa fallendo?
40
Atque his superstitionibus non dubitasti etiam omina
adiungere. Aemilia Paulo Persam perisse, quod pater
omen accepit; Caecilia se sororis filiae sedes suas
tradere. Iam illa: Favete linguis et praerogativam, omen comitiorum. Hoc est ipsum esse contra se copiosum et disertum. Quando enim ista observans quieto et libero animo esse poteris, ut ad rem
gerendam non superstitionem habeas, sed rationem
ducem? Itane? si quis aliquid ex sua re atque ex
suo sermone dixerit et eius verbum aliquod apte ceciderit ad id, quod ages aut cogitabis, ea res tibi aut
timorem adferet aut alacritatem?
Cum M. Crassus
exercitum Brundisii inponeret, quidam in portu caricas
Cauno advectas vendens Cauneas clamitabat. Dicamus, si placet, monitum ab eo Crassum, caveret ne
iret; non fuisse periturum, si omini paruisset. Quae
p.226
si suscipiamus, pedis offensio nobis et abruptio corrigiae et sternumenta erunt observanda.
41
Sortes restant et Chaldaei, ut ad vates veniamus
et ad somnia. Dicendum igitur putas de sortibus?
Quid enim sors est? Idem prope modum, quod micare,
quod talos iacere, quod tesseras, quibus in rebus temeritas et casus, non ratio nec consilium valet. Tota
res est inventa fallaciis aut ad quaestum aut ad superstitionem aut ad errorem. Atque ut in haruspicina
fecimus, sic videamus, clarissumarum sortium quae
tradatur inventio. Numerium Suffustium Praenestinorum monumenta declarant, honestum hominem et nobilem, somniis crebris, ad extremum etiam minacibus
cum iuberetur certo in loco silicem caedere, perterritum visis irridentibus suis civibus id agere coepisse;
itaque perfracto saxo sortis erupisse in robore insculptas priscarum litterarum notis. Is est hodie locus
saeptus religiose propter Iovis pueri, qui lactens cum
Iunone Fortunae in gremio sedens mammam adpetens
castissime colitur a matribus.
Eodemque tempore in
eo loco, ubi Fortunae nunc est aedes, mel ex olea
fluxisse dicunt, haruspicesque dixisse summa nobilitate
illas sortis futuras, eorumque iussu ex illa olea arcam
esse factam, eoque conditas sortis, quae hodie Fortunae monitu tolluntur. Quid igitur in his potest esse
certi, quae Fortunae monitu pueri manu miscentur
atque ducuntur? quo modo autem istae positae in illo
loco? quis robur illud cecidit, dolavit, inscripsit?
Nihil est, inquiunt, quod deus efficere non possit. Utinam sapientis Stoicos effecisset, ne omnia cum superstitiosa sollicitudine et miseria crederent! Sed hoc
quidem genus divinationis vita iam communis explosit;
fani pulchritudo et vetustas Praenestinarum etiam nunc
retinet sortium nomen, atque id in volgus.
Quis enim
magistratus aut quis vir inlustrior utitur sortibus?
ceteris vero in locis sortes plane refrixerunt. Quod
Carneadem Clitomachus scribit dicere solitum, nusquam
p.227
se fortunatiorem quam Praeneste vidisse Fortunam. Ergo hoc divinationis genus omittamus.42
Ad Chaldaeorum monstra veniamus; de quibus
Eudoxus, Platonis auditor, in astrologia iudicio doctissimorum hominum facile princeps, sic opinatur, id
quod scriptum reliquit, Chaldaeis in praedictione et
in notatione cuiusque vitae ex natali die minime esse
credendum.
Nominat etiam Panaetius, qui unus e
Stoicis astrologorum praedicta reiecit, Anchialum et
Cassandrum, summos astrologos illius aetatis, qua
erat ipse, cum in ceteris astrologiae partibus excellerent, hoc praedictionis genere non usos. Scylax Halicarnassius, familiaris Panaetii, excellens in astrologia
idemque in regenda sua civitate princeps, totum hoc
Chaldaicum praedicendi genus repudiavit.
Sed ut ratione utamur omissis testibus, sic isti disputant, qui
haec Chaldaeorum natalicia praedicta defendunt: Vim
quandam esse aiunt signifero in orbe, qui Graece
ζωδιακός dicitur, talem, ut eius orbis una quaeque
pars alia alio modo moveat inmutetque caelum, perinde ut quaeque stellae in his finitumisque partibus
sint quoque tempore, eamque vim varie moveri ab
iis sideribus, quae vocantur errantia; cum autem in
eam ipsam partem orbis venerint, in qua sit ortus
eius, qui nascatur, aut in eam, quae coniunctum aliquid habeat aut consentiens, ea triangula illi et quadrata nominant. Etenim cum †tempore anni tempestatumque caeli conversiones commutationesque tantae
fiant accessu stellarum et recessu, cumque ea vi solis
efficiantur, quae videmus, non veri simile solum, sed
etiam verum esse censent perinde, utcumque temperatus
sit ae+r, ita pueros orientis animari atque formari, ex
eoque ingenia, mores, animum, corpus, actionem vitae,
casus cuiusque eventusque fingi.
43
O delirationem incredibilem! non enim omnis error stultitia dicenda
est. Quibus etiam Diogenes Stoicus concedit aliquid,
ut praedicere possint dumtaxat, qualis quisque natura
p.228
et ad quam quisque maxume rem aptus futurus sit;
cetera, quae profiteantur, negat ullo modo posse sciri;
etenim geminorum formas esse similis, vitam atque
fortunam plerumque disparem. Procles et Eurysthenes, Lacedaemoniorum reges, gemini fratres fuerunt.
At ii nec totidem annos vixerunt; anno enim Procli
vita brevior fuit, multumque is fratri rerum gestarum
gloria praestitit. At ego id ipsum, quod vir optumus,
Diogenes, Chaldaeis quasi quadam praevaricatione concedit, nego posse intellegi. Etenim cum, ut ipsi dicunt, ortus nascentium luna moderetur, eaque animadvertant et notent sidera natalicia Chaldaei, quaecumque lunae iuncta videantur, oculorum fallacissimo
sensu iudicant ea, quae ratione atque animo videre
debebant. Docet enim ratio mathematicorum, quam
istis notam esse oportebat, quanta humilitate luna
feratur terram paene contingens, quantum absit a
proxuma Mercurii stella, multo autem longius a Veneris, deinde alio intervallo distet a sole, cuius lumine
conlustrari putatur; reliqua vero tria intervalla infinita
et inmensa, a sole ad Martis, inde ad Iovis, ab eo ad
Saturni stellam, inde ad caelum ipsum, quod extremum atque ultumum mundi est.
Quae potest igitur
contagio ex infinito paene intervallo pertinere ad lunam vel potius ad terram?
44
Quid? cum dicunt, id quod iis dicere necesse est,
omnis omnium ortus, quicumque gignantur in omni
terra, quae incolatur, eosdem esse, eademque omnibus,
qui eodem statu caeli et stellarum nati sint, accidere
necesse esse, nonne eius modi sunt, ut ne caeli quidem naturam interpretes istos caeli nosse appareat?
Cum enim illi orbes, qui caelum quasi medium dividunt et aspectum nostrum definiunt, qui a Graecis
ὁρίζοντες nominantur, a nobis finientes rectissume
nominari possunt, varietatem maxumam habeant aliique in aliis locis sint, necesse est ortus occasusque
siderum non fieri eodem tempore apud omnis.
Quodsi
p.229
eorum vi caelum modo hoc, modo illo modo temperatur, qui potest eadem vis esse nascentium, cum caeli
tanta sit dissimilitudo? In his locis, quae nos incolimus, post solstitium Canicula exoritur, et quidem
aliquot diebus, at apud Troglodytas, ut scribitur, ante
solstitium, ut, si iam concedamus aliquid vim caelestem ad eos, qui in terra gignuntur, pertinere, confitendum sit illis eos, qui nascuntur eodem tempore,
posse in dissimilis incidere naturas propter caeli dissimilitudinem; quod minime illis placet; volunt enim
illi omnis eodem tempore ortos, qui ubique sint nati,
eadem condicione nasci.
45
Sed quae tanta dementia est,
ut in maxumis motibus mutationibusque caeli nihil
intersit, qui ventus, qui imber, quae tempestas ubique sit? quarum rerum in proxumis locis tantae dissimilitudines saepe sunt, ut alia Tusculi, alia Romae
eveniat saepe tempestas; quod, qui navigant, maxume
animadvertunt, cum in flectendis promunturiis ventorum mutationes maxumas saepe sentiunt. Haec igitur
cum sit tum serenitas, tum perturbatio caeli, estne
sanorum hominum hoc ad nascentium ortus pertinere
non dicere quod non certe pertinet, illud nescio quid
tenue, quod sentiri nullo modo, intellegi autem vix
potest, quae a luna ceterisque sideribus caeli temperatio fiat, dicere ad puerorum ortus pertinere? Quid?
quod non intellegunt seminum vim, quae ad gignendum procreandumque plurimum valeat, funditus tolli,
mediocris erroris est? Quis enim non videt et formas
et mores et plerosque status ac motus effingere a
parentibus liberos? quod non contingeret, si haec non
vis et natura gignentium efficeret, sed temperatio lunae caelique moderatio.
Quid? quod uno et eodem
temporis puncto nati dissimilis et naturas et vitas
et casus habent, parumne declarat nihil ad agendam vitam nascendi tempus pertinere? nisi forte putamus neminem eodem tempore ipso et conceptum et
natum, quo Africanum. Num quis igitur talis fuit?
p.230
46
Quid?
illudne dubium est, quin multi, cum ita
nati essent, ut quaedam contra naturam depravata
haberent, restituerentur et corrigerentur ab natura, cum
se ipsa revocasset, aut arte atque medicina? ut, quorum linguae sic inhaererent, ut loqui non possent,
eae scalpello resectae liberarentur. Multi etiam naturae vitium meditatione atque exercitatione sustulerunt, ut Demosthenem scribit Phalereus, cum rho
dicere nequiret, exercitatione fecisse, ut planissume
diceret. Quodsi haec astro ingenerata et tradita essent, nulla res ea mutare posset. Quid? dissimilitudo
locorum nonne dissimilis hominum procreationes habet? quas quidem percurrere oratione facile est, quid
inter Indos et Persas, Aethiopas et Syros differat corporibus, animis, ut incredibilis varietas dissimilitudoque sit.
Ex quo intellegitur plus terrarum situs quam
lunae tactus ad nascendum valere. Nam quod aiunt
quadringenta septuaginta milia annorum in periclitandis experiundisque pueris, quicumque essent nati,
Babylonios posuisse, fallunt; si enim esset factitatum,
non esset desitum; neminem autem habemus auctorem, qui id aut fieri dicat aut factum sciat.
47
Videsne
me non ea dicere, quae Carneades, sed ea, quae princeps Stoicorum Panaetius dixerit? Ego autem etiam
haec requiro: omnesne, qui Cannensi pugna ceciderint,
uno astro fuerint; exitus quidem omnium unus et
idem fuit. Quid? qui ingenio atque animo singulares,
num astro quoque uno? quod enim tempus, quo non
innumerabiles nascantur? at certe similis nemo Homeri.
Et, si ad rem pertinet, quo modo caelo adfecto
conpositisque sideribus quodque animal oriatur, valeat
id necesse est non in hominibus solum, verum in bestiis etiam; quo quid potest dici absurdius? L. quidem Tarutius Firmanus, familiaris noster, in primis
Chaldaicis rationibus eruditus, urbis etiam nostrae
natalem diem repetebat ab iis Parilibus, quibus eam
a Romulo conditam accepimus, Romamque, in iugo
p.231
cum esset luna, natam esse dicebat nec eius fata canere dubitabat.
O vim maxumam erroris! Etiamne
urbis natalis dies ad vim stellarum et lunae pertinebat? Fac in puero referre, ex qua adfectione caeli
primum spiritum duxerit; num hoc in latere aut in
caemento, ex quibus urbs effecta est, potuit valere?
Sed quid plura? cotidie refelluntur. Quam multa ego
Pompeio, quam multa Crasso, quam multa huic ipsi
Caesari a Chaldaeis dicta memini, neminem eorum
nisi senectute, nisi domi, nisi cum claritate esse
moriturum! ut mihi permirum videatur quemquam exstare, qui etiam nunc credat iis, quorum praedicta
cotidie videat re et eventis refelli.
48
Restant duo divinandi genera, quae habere dicimur
a natura, non ab arte, vaticinandi et somniandi; de
quibus, Quinte, inquam, si placet, disseramus. Mihi
vero, inquit, placet; his enim, quae adhuc disputasti,
prorsus adsentior, et, vere ut loquar, quamquam tua
me oratio confirmavit, tamen etiam mea sponte nimis
superstitiosam de divinatione Stoicorum sententiam
iudicabam; haec me Peripateticorum ratio magis movebat et veteris Dicaearchi et eius, qui nunc floret,
Cratippi, qui censent esse in mentibus hominum tamquam oraclum aliquod, ex quo futura praesentiant, si
aut furore divino incitatus animus aut somno relaxatus solute moveatur ac libere. His de generibus quid
sentias et quibus ea rationibus infirmes, audire sane
velim.
49
Quae cum ille dixisset, tum ego rursus quasi ab
alio principio sum exorsus dicere: Non ignoro, inquam,
Quinte, te semper ita sensisse, ut de ceteris divinandi
generibus dubitares, ista duo, furoris et somnii, quae
a libera mente fluere viderentur, probares. Dicam igitur, de istis ipsis duobus generibus mihi quid videatur, si prius, et Stoicorum conclusio rationis et Cratippi nostri quid valeat, videro. Dixisti enim et
Chrysippum et Diogenem et Antipatrum concludere
p.232
hoc modo:
"Si sunt di neque ante declarant hominibus, quae futura sint, aut non diligunt
homines aut, quid eventurum sit, ignorant aut
existumant nihil interesse hominum scire, quid
sit futurum, aut non censent esse suae maiestatis praesignificare hominibus, quae sunt futura,
aut ea ne ipsi quidem di significare possunt;
at neque non diligunt nos (sunt enim benefici
generique hominum amici) neque ignorant ea,
quae ab ipsis constituta et designata sunt;"
"neque nostra nihil interest scire ea, quae futura sunt, (erimus enim cautiores, si sciemus)
neque hoc alienum ducunt maiestate sua (nihil
est enim beneficentia praestantius) neque non
possunt futura praenoscere; non igitur di sunt
nec significant nobis futura; sunt autem di;
significant ergo; et non, si significant futura,
nullas dant vias nobis ad significationum
scientiam (frustra enim significarent) nec, si
dant vias, non est divinatio; est igitur divinatio."
O acutos homines! quam paucis verbis confectum negotium putant! ea sumunt ad concludendum,
quorum iis nihil conceditur. Conclusio autem rationis
ea probanda est, in qua ex rebus non dubiis id, quod
dubitatur, efficitur.
50
Videsne Epicurum, quem hebetem et rudem dicere
solent Stoici, quem ad modum, quod in natura rerum
omne esse dicimus, id infinitum esse concluserit?
"Quod finitum est"
, inquit,
"habet extremum."
Quis hoc non dederit?
"Quod autem habet extremum, id cernitur ex alio extrinsecus."
Hoc quoque est concedendum.
"At, quod omne est, id non
cernitur ex alio extrinsecus."
Ne hoc quidem
negari potest.
"Nihil igitur cum habeat extremum, infinitum sit necesse est."
Videsne, ut
ad rem dubiam a concessis rebus pervenerit? Hoc vos
dialectici non facitis, nec solum ea non sumitis ad
p.233
concludendum, quae ab omnibus concedantur, sed ea
sumitis, quibus concessis nihilo magis efficiatur, quod
velitis. Primum enim hoc sumitis:
"Si sunt di, benefici in homines sunt."
Quis hoc vobis dabit?
Epicurusne? qui negat quicquam deos nec alieni curare nec sui; an noster Ennius? qui magno plausu
loquitur adsentiente populo:
Et quidem, cur sic opinetur, rationem subicit; sed nihil est necesse dicere, quae sequuntur; tantum sat est intellegi, id sumere istos pro certo, quod dubium controversumque sit.E/go deum genus ésse semper díxi et dicam caélitum,Séd eos non curáre opinor, quíd agat humanúm genus.
51
Sequitur porro, nihil deos
ignorare, quod omnia sint ab iis constituta.
Hic vero quanta pugna est doctissumorum hominum
negantium esse haec a dis inmortalibus constituta!
At nostra interest scire ea, quae eventura sunt. Magnus Dicaearchi liber est nescire ea melius esse quam
scire. Negant id esse alienum maiestate deorum.
Scilicet casas omnium introspicere, ut videant, quid
cuique conducat.
'Neque non possunt futura
praenoscere.' Negant posse ii, quibus non placet
esse certum, quid futurum sit. Videsne igitur, quae
dubia sint, ea sumi pro certis atque concessis? Deinde
contorquent et ita concludunt:
"Non igitur et sunt
di nec significant futura"
; id enim iam perfectum
arbitrantur. Deinde adsumunt:
"Sunt autem di"
,
quod ipsum non ab omnibus conceditur.
"Significant ergo."
Ne id quidem sequitur; possunt enim
non significare et tamen esse di.
"Nec, si significant, non dant vias aliquas ad scientiam significationis."
At id quoque potest, ut non dent
homini, ipsi habeant; cur enim Tuscis potius quam
Romanis darent?
"Nec, si dant vias, nulla est
divinatio."
Fac dare deos, quod absurdum est; quid
p.234
refert, si accipere non possumus? Extremum est:
"Est
igitur divinatio."
Sit extremum, effectum tamen
non est; ex falsis enim, ut ab ipsis didicimus, verum
effici non potest. Iacet igitur tota conclusio.
52
Veniamus nunc ad optumum virum, familiarem
nostrum, Cratippum.
"Si sine oculis"
, inquit,
"non
potest exstare officium et munus oculorum, possunt autem aliquando oculi non fungi suo munere, qui vel semel ita est usus oculis, ut vera
cerneret, is habet sensum oculorum vera cernentium. Item igitur, si sine divinatione non
potest officium et munus divinationis exstare,
potest autem, cum quis divinationem habeat,
errare aliquando nec vera cernere, satis est
ad confirmandam divinationem semel aliquid
ita esse divinatum, nihil ut fortuito cecidisse
videatur; sunt autem eius generis innumerabilia; esse igitur divinationem confitendum
est."
Festive et breviter; sed cum bis sumpsit, quod
voluit, etiamsi faciles nos ad concedendum habuerit,
id tamen, quod adsumit, concedi nullo modo potest.
"Si"
, inquit,
"aliquando oculi peccent, tamen,
quia recte aliquando viderunt, inest in iis vis
videndi; item, si quis semel aliquid in divinatione dispexerit, is, etiam cum peccet, tamen
existumandus sit habere vim divinandi."
53
Vide,
quaeso, Cratippe noster, quam sint ista similia; nam
mihi non videntur. Oculi enim vera cernentes utuntur
natura atque sensu, animi, si quando vel vaticinando
vel somniando vera viderunt, usi sunt fortuna atque
casu; nisi forte concessuros tibi existumas eos, qui
somnia pro somniis habent, si quando aliquod somnium verum evaserit, non id fortuito accidisse. Sed
demus tibi istas duas sumptiones (ea quae λήμματα
appellant dialectici, sed nos Latine loqui malumus),
adsumptio tamen (quam πρόσληψιν iidem vocant) non
dabitur.
Adsumit autem Cratippus hoc modo:
"Sunt
p.235
autem innumerabiles praesensiones non fortuitae."
At ego dico nullam (vide, quanta sit controversia); iam adsumptione non concessa nulla conclusio est. At impudentes sumus, qui, cum tam perspicuum sit, non concedamus. Quid est perspicuum?
"Multa vera"
, inquit
"evadere."
Quid, quod multo
plura falsa? Nonne ipsa varietas, quae est propria
fortunae, fortunam esse causam, non naturam esse
docet? Deinde, si tua ista conclusio, Cratippe, vera
est (tecum enim mihi res est), non intellegis eadem
uti posse et haruspices et fulguratores et interpretes
ostentorum et augures et sortilegos et Chaldaeos?
quorum generum nullum est, ex quo non aliquid, sicut
praedictum sit, evaserit. Ergo aut ea quoque genera divinandi sunt, quae tu rectissume inprobas, aut,
si ea non sunt, non intellego, cur haec duo sint, quae
relinquis. Qua ergo ratione haec inducis, eadem illa
possunt esse, quae tollis.
54
Quid vero habet auctoritatis furor iste, quem divinum vocatis, ut, quae sapiens non videat, ea videat
insanus, et is, qui humanos sensus amiserit, divinos
adsecutus sit? Sibyllae versus observamus, quos illa
furens fudisse dicitur. Quorum interpres nuper falsa
quadam hominum fama dicturus in senatu putabatur
eum, quem re vera regem habebamus, appellandum
quoque esse regem, si salvi esse vellemus. Hoc si
est in libris, in quem hominem et in quod tempus
est? callide enim, qui illa composuit, perfecit, ut,
quodcumque accidisset, praedictum videretur hominum
et temporum definitione sublata.
Adhibuit etiam latebram obscuritatis, ut iidem versus alias in aliam
rem posse accommodari viderentur. Non esse autem
illud carmen furentis cum ipsum poe+ma declarat (est
enim magis artis et diligentiae quam incitationis et
motus), tum vero ea, quae ἀκροστιχίς dicitur, cum
deinceps ex primis primi cuiusque versus litteris aliquid conectitur, ut in quibusdam Ennianis: Q. Ennius
p.236
fecit. Id certe magis est attenti animi quam furentis.
Atque in Sibyllinis ex primo versu cuiusque sententiae primis litteris illius sententiae carmen omne praetexitur. Hoc scriptoris est, non furentis, adhibentis
diligentiam, non insani. Quam ob rem Sibyllam quidem sepositam et conditam habeamus, ut, id quod
proditum est a maioribus, iniussu senatus ne legantur
quidem libri valeantque ad deponendas potius quam
ad suscipiendas religiones; cum antistitibus agamus, ut
quidvis potius ex illis libris quam regem proferant,
quem Romae posthac nec di nec homines esse patientur.
"
Num igitur me cogis etiam fabulis credere?
55
eademque paulo post: "At multi saepe vera vaticinati, ut Cassandra:Iamque mari magno ...
Eheu videte ...
quae delectationis habeant, quantum voles, verbis sententiis,
numeris cantibus adiuventur; auctoritatem quidem nullam debemus nec fidem commenticiis rebus adiungere.
Eodemque modo nec ego Publicio nescio cui nec Marciis vatibus nec Apollinis opertis credendum existimo;
quorum partim ficta aperte, partim effutita temere
numquam ne mediocri quidem cuiquam, non modo
prudenti probata sunt.
Quid? inquies, remex ille de
classe Coponii nonne ea praedixit, quae facta sunt?
Ille vero, et ea quidem, quae omnes eo tempore ne
acciderent timebamus. Castra enim in Thessalia castris conlata audiebamus, videbaturque nobis exercitus
Caesaris et audaciae plus habere, quippe qui patriae
bellum intulisset, et roboris propter vetustatem; casum autem proelii nemo nostrum erat quin timeret,
sed, ita ut constantibus hominibus par erat, non aperte.
Ille autem Graecus, quid mirum, si magnitudine timoris, ut plerumque fit, a constantia atque a mente
atque a se ipse discessit? qua perturbatione animi,
quae, sanus cum esset, timebat ne evenirent, ea demens
p.237
eventura esse dicebat. Utrum tandem, per deos
atque homines! magis veri simile est vesanum remigem an aliquem nostrum, qui ibi tum eramus, me,
Catonem, Varronem, Coponium ipsum, consilia deorum inmortalium perspicere potuisse?
56
Sed iam ad te venio,
Tuis enim oraculis Chrysippus totum volumen inplevit partim falsis, ut ego opinor, partim casu veris, ut fit in omni oratione saepissime, partim flexiloquis et obscuris, ut interpres egeat interprete et sors ipsa ad sortes referenda sit, partim ambiguis, et quae ad dialecticum deferendae sint. Nam cum illa sors edita est opulentissumo regi Asiae:O/ sancte Apollo, qui úmbilicum cértum terrarum óbsides,U/nde superstitiósa primum saéva evasit vóx fera.
hostium vim se perversurum putavit, pervertit autem suam.Croesus Halyn penetrans magnam pervertet opum vim,
Utrum igitur eorum accidisset, verum oraclum
fuisset. Cur autem hoc credam umquam editum
Croeso? aut Herodotum cur veraciorem ducam Ennio?
Num minus ille potuit de Croeso quam de Pyrrho
fingere Ennius? Quis enim est, qui credat Apollinis
ex oraculo Pyrrho esse responsum:
Primum Latine Apollo numquam locutus est; deinde ista sors inaudita Graecis est; praeterea Pyrrhi temporibus iam Apollo versus facere desierat; postremo, quamquam semper fuit, ut apud Ennium est,Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse?
tamen hanc amphiboliam versus intellegere potuisset, "vincere te Romanos" nihilo magis in se quam in Romanos valere; nam illa amphibolia, quae Croesumstolidum genus Aeacidarum,Bellipotentes sunt magis quam sapientipotentes,
p.238
decepit, vel Chrysippum potuisset fallere, haec vero
ne Epicurum quidem.
57
Sed, quod caput est, cur isto
modo iam oracla Delphis non eduntur non modo
nostra aetate, sed iam diu, iam ut nihil possit esse
contemptius? Hoc loco cum urguentur, evanuisse aiunt
vetustate vim loci eius, unde anhelitus ille terrae fieret,
quo Pythia mente incitata oracla ederet. De vino aut salsamento putes loqui, quae evanescunt vetustate; de vi
loci agitur, neque solum naturali, sed etiam divina; quae
quo tandem modo evanuit? Vetustate, inquies. Quae
vetustas est, quae vim divinam conficere possit? quid
tam divinum autem quam adflatus e terra mentem ita
movens, ut eam providam rerum futurarum efficiat? ut
ea non modo cernat multo ante, sed etiam numero versuque pronuntiet. Quando ista vis autem evanuit? an
postquam homines minus creduli esse coeperunt?
Demosthenes quidem, qui abhinc annos prope trecentos
fuit, iam tum φιλιππίζειν Pythiam dicebat, id est
quasi cum Philippo facere. Hoc autem eo spectabat,
ut eam a Philippo corruptam diceret; ex quo licet existumare in aliis quoque oraculis Delphicis aliquid
non sinceri fuisse. Sed nescio quo modo isti philosophi superstitiosi et paene fanatici quidvis malle videntur quam se non ineptos. Evanuisse mavultis et
extinctum esse id, quod si umquam fuisset, certe aeternum esset, quam ea, quae non sunt credenda, non
credere.
58
Similis est error in somniis; quorum quidem defensio repetita quam longe est! Divinos animos censent esse nostros, eosque esse tractos extrinsecus, animorumque consentientium multitudine conpletum esse
mundum; hac igitur mentis et ipsius divinitate et
coniunctione cum externis mentibus cerni, quae sint
futura. Contrahi autem animum Zeno et quasi labi
putat atque concidere, id ipsum esse dormire. Iam
Pythagoras et Plato, locupletissimi auctores, quo in
somnis certiora videamus, praeparatos quodam cultu
p.239
atque victu proficisci ad dormiendum iubent; faba
quidem Pythagorei utique abstinere, quasi vero eo
cibo mens, non venter infletur. Sed nescio quo modo
nihil tam absurde dici potest, quod non dicatur ab
aliquo philosophorum.
Utrum igitur censemus dormientium animos per sene ipsos in somniando moveri
an, ut Democritus censet, externa et adventicia visione
pulsari? Sive enim sic est sive illo modo, videri possunt permulta somniantibus falsa pro veris. Nam et
navigantibus moveri videntur ea, quae stant, et quodam obtutu oculorum duo pro uno lucernae lumina.
Quid dicam, insanis, quid ebriis quam multa falsa
videantur? Quodsi eius modi visis credendum non est,
cur somniis credatur, nescio. Nam tam licet de his
erroribus, si velis, quam de somniis disputare, ut ea,
quae stant, si moveri videantur, terrae motum significare dicas aut repentinam aliquam fugam, gemino
autem lucernae lumine declarari dissensionem ac seditionem moveri. Iam ex insanorum aut ebriorum
visis innumerabilia coniectura trahi possunt,
59
quae futura videantur ... Quis est enim, qui totum diem
iaculans non aliquando conliniet? Totas noctes somniamus, neque ulla est fere, qua non dormiamus, et
miramur aliquando id, quod somniarimus, evadere?
Quid est tam incertum quam talorum iactus? tamen
nemo est, quin saepe iactans Venerium iaciat aliquando,
non numquam etiam iterum ac tertium. Num igitur,
ut inepti, Veneris id inpulsu fieri malumus quam casu
dicere? Quodsi ceteris temporibus falsis visis credendum non est, non video, quid praecipui somnus habeat, in quo valeant falsa pro veris.
Quodsi ita natura paratum esset, ut ea dormientes agerent, quae
somniarent, alligandi omnes essent, qui cubitum irent;
maiores enim quam ulli insani efficerent motus somniantes. Quodsi insanorum visis fides non est habenda,
quia falsa sunt, cur credatur somniantium visis, quae
multo etiam perturbatiora sunt, non intellego; an
p.240
quod insani sua visa coniectori non narrant, narrant,
qui somniaverunt? Quaero etiam, si velim scribere
quid aut legere aut canere vel voce vel fidibus aut
geometricum quiddam aut physicum aut dialecticum
explicare, somniumne exspectandum sit an ars adhibenda; sine qua nihil earum rerum nec fieri nec expediri potest. Atqui, ne si navigare quidem velim,
ita gubernem, ut somniaverim; praesens enim poena
sit.
Qui igitur convenit aegros a coniectore somniorum potius quam a medico petere medicinam? An
Aesculapius, an Serapis potest nobis praescribere per
somnum curationem valetudinis, Neptunus gubernantibus non potest? et si sine medico medicinam dabit
Minerva, Musae scribendi, legendi, ceterarum artium
scientiam somniantibus non dabunt? At si curatio
daretur valetudinis, haec quoque, quae dixi, darentur;
quae quoniam non dantur, medicina non datur; qua
sublata tollitur omnis auctoritas somniorum.
60
Sed haec quoque in promptu fuerint; nunc interiora videamus. Aut enim divina vis quaedam consulens nobis somniorum significationes facit, aut coniectores ex quadam convenientia et coniunctione naturae, quam vocant συμπάθειαν, quid cuique rei
conveniat ex somniis, et quid quamque rem sequatur,
intellegunt, aut eorum neutrum est, sed quaedam observatio constans atque diuturna est, cum quid visum
secundum quietem sit, quid evenire et quid sequi soleat. Primum igitur intellegendum est nullam vim
esse divinam effectricem somniorum. Atque illud quidem perspicuum est, nulla visa somniorum proficisci
a numine deorum; nostra enim causa di id facerent,
ut providere futura possemus.
Quotus igitur est quisque, qui somniis pareat, qui intellegat, qui meminerit? quam multi vero, qui contemnant eamque superstitionem inbecilli animi atque anilis putent! Quid est
igitur, cur his hominibus consulens deus somniis moneat eos, qui illa non modo cura, sed ne memoria
p.241
quidem digna ducant? Nec enim ignorare deus potest, qua mente quisque sit, nec frustra ac sine causa
quid facere dignum deo est, quod abhorret etiam ab
hominis constantia. Ita, si pleraque somnia aut ignorantur aut negleguntur, aut nescit hoc deus aut frustra
somniorum significatione utitur; et horum neutrum
in deum cadit; nihil igitur a deo somniis significari
fatendum est.
61
Illud etiam requiro, cur, si deus ista visa nobis
providendi causa dat, non vigilantibus potius det quam
dormientibus. Sive enim externus et adventicius pulsus animos dormientium commovet, sive per se ipsi
animi moventur, sive quae causa alia est, cur secundum quietem aliquid videre, audire, agere videamur,
eadem causa vigilantibus esse poterat; idque si nostra
causa di secundum quietem facerent, vigilantibus idem
facerent, praesertim cum Chrysippus Academicos refellens permulto clariora et certiora esse dicat, quae
vigilantibus videantur, quam quae somniantibus. Fuit
igitur divina beneficentia dignius, cum consulerent nobis, clariora visa dare vigilanti quam obscuriora per
somnum. Quod quoniam non fit, somnia divina putanda non sunt.
Iam vero quid opus est circumitione
et anfractu, ut sit utendum interpretibus somniorum
potius, quam derecto deus, siquidem nobis consulebat,
"Hoc facito, hoc ne feceris"
diceret idque visum
vigilanti potius quam dormienti daret?
62
Iam vero quis dicere audeat vera omnia esse
somnia?
"Aliquot somnia vera"
, inquit Ennius,
"sed omnia noenum necesse est"
. Quae est tandem ista distinctio? quae vera, quae falsa habet? et,
si vera a deo mittuntur, falsa unde nascuntur? nam
si ea quoque divina, quid inconstantius deo? quid inscitius autem est quam mentes mortalium falsis et
mendacibus visis concitare? sin vera visa divina sunt,
falsa autem et inania humana, quae est ista designandi
licentia, ut hoc deus, hoc natura fecerit potius quam
p.242
aut omnia deus, quod negatis, aut omnia natura?
quodquoniam illud negatis, hoc necessario confitendum
est.
Naturam autem eam dico, qua numquam animus
insistens agitatione et motu esse vacuus potest. Is
cum languore corporis nec membris uti nec sensibus
potest, incidit in visa varia et incerta ex reliquiis, ut
ait Aristoteles, inhaerentibus earum rerum, quas vigilans gesserit aut cogitaverit; quarum perturbatione
mirabiles interdum existunt species somniorum; quae si
alia falsa, alia vera, qua nota internoscantur, scire sane
velim. Si nulla est, quid istos interpretes audiamus?
sin quaepiam est, aveo audire, quae sit; sed haerebunt.
63
Venit enim iam in contentionem, utrum sit probabilius, deosne inmortalis, rerum omnium praestantia
excellentis, concursare circum omnium mortalium, qui
ubique sunt, non modo lectos, verum etiam grabatos
et, cum stertentem aliquem viderint, obicere iis visa
quaedam tortuosa et obscura, quae illi exterriti somno
ad coniectorem mane deferant, an natura fieri, ut mobiliter animus agitatus, quod vigilans viderit, dormiens videre videatur. Utrum philosophia dignius, sagarum superstitione ista interpretari an explicatione
naturae? ut, si iam fieri possit vera coniectura somniorum, tamen isti, qui profitentur, eam facere non
possint; ex levissimo enim et indoctissimo genere
constant. Stoici autem tui negant quemquam nisi sapientem divinum esse posse.
Chrysippus quidem divinationem definit his verbis: vim cognoscentem et
videntem et explicantem signa, quae a dis hominibus portendantur; officium autem esse eius
praenoscere, dei erga homines mente qua sint quidque
significent, quem ad modumque ea procurentur atque
expientur. Idemque somniorum coniectionem definit
hoc modo: esse vim cernentem et explanantem,
quae a dis hominibus significentur in somnis.
Quid ergo? ad haec mediocri opus est prudentia an
et ingenio praestanti et eruditione perfecta? Talem
p.243
autem cognovimus neminem.
64
Vide igitur, ne, etiamsi
divinationem tibi esse concessero, quod numquam faciam, neminem tamen divinum reperire possimus.
Qualis autem ista mens est deorum, si neque ea nobis significant in somnis, quae ipsi per nos intellegamus, neque ea, quorum interpretes habere possimus?
similes enim sunt dei, si ea nobis obiciunt, quorum
nec scientiam neque explanatorem habeamus, tamquam si Poeni aut Hispani in senatu nostro loquerentur sine interprete.
Iam vero quo pertinent obscuritates et aenigmata somniorum? intellegi enim a
nobis di velle debebant ea, quae nostra causa nos
monerent. Quid? poe+ta nemo, nemo physicus obscurus?
Ille vero nimis etiam obscurus Euphorion; at
non Homerus. Uter igitur melior? Valde Heraclitus
obscurus, minime Democritus. Num igitur conferendi?
Mea causa me mones, quod non intellegam? Quid me
igitur mones? ut si quis medicus aegroto imperet, ut
sumat
potius quam hominum more cocleam diceret. Nam Pacuvianus AmphioTerrigenam, herbigradam, domiportam, sanguine cassam,
cum dixisset obscurius, tum Attici respondent:Quadrupés tardigrada, agréstis, humilis, áspera,Capité brevi, cervice ánguina, aspectú truci,Evíscerata, inánima, cum animalí sono
At ille uno verbo: Testudo. Non potueras hoc igitur a principio, citharista, dicere?Non íntellegimus, nísi si aperte díxeris.
65
Defert ad coniectorem quidam somniasse se ovum
pendere ex fascea lecti sui cubicularis (est hoc in Chrysippi libro somnium); respondit coniector thensaurum
defossum esse sub lecto. Fodit, invenit auri aliquantum, idque circumdatum argento, misit coniectori,
p.244
quantulum visum est de argento. Tum ille:
"Nihilne"
,
inquit,
"de vitello?"
id enim ei ex ovo videbatur
aurum declarasse, reliquum argentum. Nemone igitur
umquam alius ovum somniavit? cur ergo hic nescio
qui thensaurum solus invenit? quam multi inopes digni
praesidio deorum nullo somnio ad thensaurum reperiendum admonentur! Quam autem ob causam tam
est obscure admonitus, ut ex ovo nasceretur thensauri
similitudo, potius quam aperte thensaurum quaerere
iuberetur, sicut aperte Simonides vetitus est navigare?
Ergo obscura somnia minime consentanea maiestati
deorum.
66
Ad aperta et clara veniamus, quale est de illo interfecto a caupone Megaris, quale de Simonide, qui
ab eo, quem humarat, vetitus est navigare, quale
etiam de Alexandro, quod a te praeteritum esse miror,
Quinte. Cum Ptolomaeus, familiaris eius, in proelio
telo venenato ictus esset eoque vulnere summo cum
dolore moreretur, Alexander adsidens somno est consopitus. Tum secundum quietem visus ei dicitur draco
is, quem mater Olympias alebat, radiculam ore ferre
et simul dicere, quo illa loci nasceretur (neque is longe
aberat ab eo loco), eius autem esse vim tantam, ut
Ptolomaeum facile sanaret. Cum Alexander experrectus narrasset amicis somnium, emissi sunt, qui illam
radiculam quaererent; qua inventa et Ptolomaeus sanatus dicitur et multi milites, qui erant eodem genere
teli vulnerati.
Multa etiam sunt a te ex historiis prolata somnia, matris Phalaridis, Cyri superioris, matris
Dionysii, Poeni Hamilcaris, Hannibalis, P. Decii; pervulgatum iam illud de praesule, C. Gracchi etiam et
recens Caeciliae, Baliarici filiae, somnium. Sed haec
externa ob eamque causam ignota nobis sunt, non
nulla etiam ficta fortasse. Quis enim auctor istorum?
De nostris somniis quid habemus dicere? tu de emerso
me et equo ad ripam, ego de Mario cum fascibus
laureatis me in suum deduci iubente monumentum.
p.245
67
Omnium somniorum, Quinte, una ratio est; quae, per
deos inmortalis! videamus ne nostra superstitione et
depravatione superetur.
Quem enim tu Marium visum
a me putas? Speciem, credo, eius et imaginem, ut
Democrito videtur. Unde profectam imaginem? a corporibus enim solidis et a certis figuris vult fluere
imagines; quod igitur Marii corpus erat? Ex eo, inquit, quod fuerat. Ista igitur me imago Marii in
campum Atinatem persequebatur?—Plena sunt imaginum omnia; nulla enim species cogitari potest nisi
pulsu imaginum.
—Quid ergo? istae imagines ita nobis dicto audientes sunt, ut, simul atque velimus, accurrant? etiamne earum rerum, quae nullae sunt?
quae est enim forma tam invisitata, tam nulla, quam
non sibi ipse fingere animus possit? ut, quae numquam vidimus, ea tamen informata habeamus, oppidorum situs, hominum figuras.
Num igitur, cum aut
muros Babylonis aut Homeri faciem cogito, imago
illorum me aliqua pellit? Omnia igitur, quae volumus, nota nobis esse possunt; nihil est enim, de quo
cogitare nequeamus; nullae ergo imagines obrepunt
in animos dormientium extrinsecus, nec omnino fluunt
ullae, nec cognovi quemquam, qui maiore auctoritate
nihil diceret. Animorum est ea vis eaque natura, ut
vigeant vigilantes nullo adventicio pulsu, sed suo motu
incredibili quadam celeritate. Hi cum sustinentur membris et corpore et sensibus, omnia certiora cernunt, cogitant, sentiunt. Cum autem haec subtracta sunt desertusque animus languore corporis, tum agitatur ipse
per sese. Itaque in eo et formae versantur et actiones,
et multa audiri, multa dici videntur.
Haec scilicet in
inbecillo remissoque animo multa omnibus modis confusa et variata versantur, maxumeque reliquiae rerum
earum moventur in animis et agitantur, de quibus vigilantes aut cogitavimus aut egimus, ut mihi temporibus illis multum in animo Marius versabatur recordanti, quam ille gravem suum casum magno animo,
p.246
quam constanti tulisset. Hanc credo causam de illo
somniandi fuisse.
68
Tibi autem de me cum sollicitudine
cogitanti subito sum visus emersus e flumine. Inerant
enim in utriusque nostrum animis vigilantium cogitationum vestigia. At quaedam adiuncta sunt, ut mihi
de monumento Marii, tibi, quod equus, in quo ego
vehebar, mecum una demersus rursus apparuit.
An
tu censes ullam anum tam deliram futuram fuisse,
ut somniis crederet, nisi ista casu non numquam forte
temere concurrerent? Alexandro draco loqui visus est.
Potest omnino hoc esse falsum, potest verum; sed
utrum est, non est mirabile; non enim audivit ille
draconem loquentem, sed est visus audire, et quidem,
quo maius sit, cum radicem ore teneret, locutus est.
Sed nihil est magnum somnianti. Quaero autem, cur
Alexandro tam inlustre somnium, tam certum, nec
huic eidem alias, nec multa ceteris; mihi quidem praeter hoc Marianum nihil sane, quod meminerim. Frustra
igitur consumptae tot noctes tam longa in aetate.
Nunc quidem propter intermissionem forensis operae
et lucubrationes detraxi et meridiationes addidi, quibus uti antea non solebam, nec tam multum dormiens
ullo somnio sum admonitus, tantis praesertim de rebus, nec mihi magis umquam videor, quam cum aut
in foro magistratus aut in curia senatum video, somniare.
69
Etenim (ex divisione hoc secundum est) quae est
continuatio coniunctioque naturae, quam, ut dixi, vocant συμπάθειαν, eius modi, ut thensaurus ex ovo intellegi debeat? Nam medici ex quibusdam rebus et advenientis et crescentis morbos intellegunt, non nullas
etiam valetudinis significationes, ut hoc ipsum, pleni
enectine simus, ex quodam genere somniorum intellegi
posse dicunt. Thensaurus vero et hereditas et honos et
victoria et multa generis eiusdem qua cum somniis
naturali cognatione iunguntur?
Dicitur quidam, cum
in somnis complexu Venerio iungeretur, calculos eiecisse.
p.247
Video sympathian; visum est enim tale obiectum dormienti, ut id, quod evenit, naturae vis, non
opinio erroris effecerit. Quae igitur natura obtulit
illam speciem Simonidi, a qua vetaretur navigare?
aut quid naturae copulatum habuit Alcibiadis quod
scribitur somnium? qui paulo ante interitum visus est
in somnis amicae esse amictus amiculo. Is cum esset
proiectus inhumatus ab omnibusque desertus iaceret,
amica corpus eius texit suo pallio. Ergo hoc inerat
in rebus futuris et causas naturalis habebat, an, et
ut videretur et ut eveniret, casus effecit?
70
Quid? ipsorum interpretum coniecturae nonne magis ingenia declarant eorum quam vim consensumque
naturae? Cursor ad Olympia proficisci cogitans visus
est in somnis curru quadrigarum vehi. Mane ad coniectorem. At ille:
"Vinces"
, inquit;
"id enim celeritas significat et vis equorum."
Post idem ad
Antiphontem. Is autem:
"Vincare"
, inquit,
"necesse
est; an non intellegis quattuor ante te cucurrisse?"
Ecce alius cursor (atque horum somniorum
et talium plenus est Chrysippi liber, plenus Antipatri)
—sed ad cursorem redeo: Ad interpretem detulit aquilam se in somnis visum esse factum. At ille:
"Vicisti; ista enim avi volat nulla vehementius."
Huic eidem Antipho:
"Baro"
, inquit,
"victum
te esse non vides? ista enim avis insectans
alias avis et agitans semper ipsa postrema
est"
.
Parere quaedam matrona cupiens dubitans, essetne praegnans, visa est in quiete obsignatam habere
naturam. Rettulit. Negavit eam, quoniam obsignata
fuisset, concipere potuisse. At alter praegnantem
esse dixit; nam inane obsignari nihil solere. Quae est
ars coniectoris eludentis ingenio? an ea, quae dixi,
et innumerabilia, quae conlecta habent Stoici, quicquam significant nisi acumen hominum ex similitudine aliqua coniecturam modo huc, modo illuc ducentium? Medici signa quaedam habent ex venis et
p.248
spiritu aegroti multisque ex aliis futura praesentiunt;
gubernatores cum exsultantis lolligines viderunt aut
delphinos se in portum conicientes, tempestatem significari putant. Haec ratione explicari et ad naturam
revocari facile possunt, ea vero, quae paulo ante dixi,
nullo modo.
71
At enim observatio diuturna (haec enim pars una
restat) notandis rebus fecit artem. Ain tandem? somnia observari possunt? quonam modo? sunt enim
innumerabiles varietates. Nihil tam praepostere, tam
incondite, tam monstruose cogitari potest, quod non
possimus somniare; quo modo igitur haec infinita et
semper nova aut memoria conplecti aut observando
notare possumus? Astrologi motus errantium stellarum notaverunt; inventus est enim ordo in iis stellis,
qui non putabatur. Cedo tandem, qui sit ordo aut
quae concursatio somniorum; quo modo autem distingui possunt vera somnia a falsis? cum eadem et
aliis aliter evadant et isdem non semper eodem modo;
ut mihi mirum videatur, cum mendaci homini ne verum quidem dicenti credere soleamus, quo modo isti,
si somnium verum evasit aliquod, non ex multis potius uni fidem derogent quam ex uno innumerabilia
confirment.
Si igitur neque deus est effector somniorum neque naturae societas ulla cum somniis neque observatione inveniri potuit scientia, effectum est, ut nihil
prorsus somniis tribuendum sit, praesertim cum illi
ipsi, qui ea vident, nihil divinent, ii, qui interpretantur, coniecturam adhibeant, non naturam, casus autem
innumerabilibus paene saeculis in omnibus plura mirabilia quam in somniorum visis effecerit, neque coniectura, quae in varias partis duci possit, non numquam etiam in contrarias, quicquam sit incertius.
72
Explodatur igitur haec quoque somniorum divinatio
pariter cum ceteris. Nam, ut vere loquamur, superstitio fusa per gentis oppressit omnium fere animos
p.249
atque hominum inbecillitatem occupavit. Quod et in
iis libris dictum est, qui sunt de natura deorum, et
hac disputatione id maxume egimus. Multum enim et
nobismet ipsis et nostris profuturi videbamur, si eam
funditus sustulissemus. Nec vero (id enim diligenter
intellegi volo) superstitione tollenda religio tollitur.
Nam et maiorum instituta tueri sacris caerimoniisque
retinendis sapientis est, et esse praestantem aliquam
aeternamque naturam, et eam suspiciendam admirandamque hominum generi pulchritudo mundi ordoque rerum caelestium cogit confiteri.
Quam ob rem, ut religio
propaganda etiam est, quae est iuncta cum cognitione
naturae, sic superstitionis stirpes omnes eligendae. Instat enim et urget et, quo te cumque verteris, persequitur, sive tu vatem sive tu omen audieris, sive immolaris
sive avem aspexeris, si Chaldaeum, si haruspicem videris,
si fulserit, si tonuerit, si tactum aliquid erit de caelo,
si ostenti simile natum factumve quippiam; quorum
necesse est plerumque aliquid eveniat, ut numquam
liceat quieta mente consistere.
Perfugium videtur
omnium laborum et sollicitudinum esse somnus. At
ex eo ipso plurumae curae metusque nascuntur; qui
quidem ipsi per se minus valerent et magis contemnerentur, nisi somniorum patrocinium philosophi suscepissent, nec ii quidem contemptissimi, sed in primis acuti et consequentia et repugnantia videntes,
qui prope iam absoluti et perfecti putantur. Quorum
licentiae nisi Carneades restitisset, haud scio an soli
iam philosophi iudicarentur. Cum quibus omnis fere
nobis disceptatio contentioque est, non quod eos maxume contemnamus, sed quod videntur acutissime sententias suas prudentissimeque defendere. Cum autem
proprium sit Academiae iudicium suum nullum interponere, ea probare, quae simillima veri videantur,
conferre causas et, quid in quamque sententiam dici
possit, expromere, nulla adhibita sua auctoritate iudicium audientium relinquere integrum ac liberum, tenebimus
p.250
hanc consuetudinem a Socrate traditam eaque inter nos, si tibi, Quinte frater, placebit, quam
saepissime utemur. Mihi vero, inquit ille, nihil potest esse iucundius. Quae cum essent dicta, surreximus.