Metamorphoses, TEI XML Edition Enhanced with Syntax Diagrams for 1.1-1.9 and 1.163-1.773. Ovid. Metamorphoses. Hugo Magnus. Gotha (Germany). Friedr. Andr. Perthes. 1892
Made available under the Creative Commons Attribution 4.0 International License.
XML: Passage Full Text
Cadmus.
Iamque deus posita fallacis imagine tauri
se confessus erat Dictaeaque rura tenebat,
cum pater ignarus Cadmo perquirere raptam
imperat et poenam, si non invenerit, addit
5
exilium, facto pius et sceleratus eodem.
Orbe pererrato (quis enim deprendere possit
furta Iovis?) profugus patriamque iramque parentis
vitat Agenorides Phoebique oracula supplex
consulit et, quae sit tellus habitanda, requirit.
10
“Bos tibi” Phoebus ait “solis occurret in arvis,
nullum passa iugum curvique inmunis aratri.
Hac duce carpe vias et qua requieverit herba
moenia fac condas, Boeotiaque ma vocato.”
Vix bene Castalio Cadmus descenderat antro,
15
incustoditam lente videt ire iuvencam
nullum servitii signum cervice gerentem.
Subsequitur pressoque legit vestigia gressu,
auctoremque viae Phoebum taciturnus adorat.
Iam vada Cephisi Panopesque evaserat arva:
20
bos stetit et tollens speciosam cornibus altis
ad caelum frontem mugitibus impulit auras,
atque ita, respiciens comites sua terga sequentes,
procubuit teneraque latus submisit in herba.
Cadmus agit grates peregrinaeque oscula terrae
25
figit et ignotos montes agrosque salutat.
Sacra Iovi facturus erat. Iubet ire ministros
et petere e vivis libandas fontibus undas.
Silva vetus stabat, nulla violata securi,
et specus in medio, virgis ac vimine densus,
30
efficiens humilem lapidum compagibus arcum,
uberibus fecundus aquis, ubi conditus antro
Martius anguis erat, cristis praesignis et auro;
igne micant oculi, corpus tumet omne venenis,
tres vibrant linguae, triplici stant ordine dentes.
35
Quem postquam Tyria lucum de gente profecti
infausto tetigere gradu, demissaque in undas
urna dedit sonitum, longo caput extulit antro
caeruleus serpens horrendaque sibila misit.
Effluxere urnae manibus sanguisque reliquit
40
corpus, et attonitos subitus tremor occupat artus.
Ille volubilibus squamosos nexibus orbes
torquet et inmensos saltu sinuatur in arcus,
ac media plus parte leves erectus in auras
despicit omne nemus, tantoque est corpore, quanto
45
si totum spectes, geminas qui separat arctos.
Nec mora, Phoenicas, sive illi tela parabant,
sive fugam, sive ipse timor prohibebat utrumque,
occupat: hos morsu, longis complexibus illos,
hos necat adfiatu funesti tabe veneni.
50
Fecerat exiguas iam sol altissimus umbras:
quae mora sit sociis, miratur Agenore natus,
vestigatque viros. Tegimen derepta leoni
pellis erat, telum splendenti lancea ferro
et iaculum, teloque animus praestantior omni.
55
Ut nemus intravit letataque corpora vidit
victoremque supra spatiosi corporis hostem
tristia sanguinea lambentem vulnera lingua,
“aut ultor vestrae, fidissima corpora, mortis,
aut comes” inquit “ero.” Dixit, dextraque molarem
60
sustulit et magnum magno conamine misit.
Illius impulsu cum turribus ardua celsis
moenia mota forent: serpens sine vulnere mansit
loricaeque modo squamis defensus et atrae
duritia pellis validos cute reppulit ictus.
65
At non duritia iaculum quoque vicit eadem:
quod medio lentae spinae curvamine fixum
constitit et totum descendit in ilia ferrum.
Ille dolore ferox caput in sua terga retorsit
vulneraque adspexit fixumque hastile momordit
70
idque, ubi vi multa partem labefecit in omnem,
vix tergo eripuit; ferrum tamen ossibus haesit.
Tum vero, postquam solitas accessit ad iras
causa recens, plenis tumuerunt guttura venis,
spumaque pestiferos circumfluit albida rictus,
75
terraque rasa sonat squamis, quique halitus exit
ore niger Stygio, vitiatas inficit auras.
Ipse modo inmensum spiris facientibus orbem
cingitur, interdum longa trabe rectior adstat
impete nunc vasto ceu concitus imbribus amnis
80
fertur et obstantes proturbat pectore silvas.
Cedit Agenorides paulum spolioque leonis
sustinet incursus instantiaque ora retardat
cuspide praetenta. Furit ille et inania duro
vulnera dat ferro figitque in acumine dentes.
85
Iamque venenifero sanguis manare palato
coeperat et virides adspergine tinxerat herbas:
sed leve vulnus erat, quia se retrahebat ab ictu
laesaque colla dabat retro plagamque sedere
cedendo arcebat nec longius ire sinebat,
90
donec Agenorides coniectum in guttura ferrum
usque sequens pressit, dum retro quercus eunti
obstitit, et fixa est pariter cum robore cervix.
Pondere serpentis curvata est arbor et ima
parte flagellari gemuit sua robora caudae.
95
Dum spatium victor victi considerat hostis,
vox subito audita est; neque erat cognoscere promptum
unde, sed audita est: “Quid, Agenore nate, peremptum
serpentem spectas? et tu spectabere serpens.”
Ille diu pavidus pariter cum mente colorem
100
perdiderat, gelidoque comae terrore rigebant.
Ecce viri fautrix, superas delapsa per auras,
Pallas adest motaeque iubet supponere terrae
vipereos dentes, populi incrementa futuri.
Paret et, ut presso sulcum patefecit aratro,
105
spargit humi iussos, mortalia semina, dentes.
Inde (fide maius) glaebae coepere moveri,
primaque de sulcis acies apparuit hastae,
tegmina mox capitum picto nutantia cono,
mox umeri pectusque onerataque bracchia telis
110
exsistunt, crescitque seges clipeata virorum.
Sic ubi tolluntur festis aulaea theatris,
surgere signa solent primumque ostendere vultus,
cetera paulatim, placidoque educta tenore
tota patent imoque pedes in margine ponunt.
115
Territus hoste novo Cadmus capere arma parabat:
“ne cape”, de populo, quem terra creaverat, unus
exclamat “nec te civilibus insere bellis.”
Atque ita terrigenis rigido de fratribus unum
comminus ense ferit; iaculo cadit eminus ipse.
120
Hunc quoque qui leto dederat, non longius illo
vivit et exspirat modo quas acceperat auras;
exemploque pari furit omnis turba, suoque
Marte cadunt subiti per mutua vulnera fratres.
Iamque brevis vitae spatium sortita iuventus
125
sanguineam tepido plangebat pectore matrem,
quinque superstitibus, quorum fuit unus Echion.
Is sua iecit humo monitu Tritonidis arma
fraternaeque fidem pacis petiitque deditque.
Hos operis comites habuit Sidonius hospes,
130
cum posuit iussam Phoebeis sortibus urbem.
ACTAEON
Iam stabant Thebae: poteras iam, Cadme, videri
exsilio felix. Soceri tibi Marsque Venusque
contigerant: huc adde genus de coniuge tanta,
tot natos natasque et pignera cara nepotes,
135
hos quoque iam iuvenes. Sed scilicet ultima semper
exspectanda dies homini est, dicique beatus
ante obitum nemo supremaque funera debet.
Actaeon.
Prima nepos inter tot res tibi, Cadme, secundas
causa fuit luctus, alienaque cornua fronti
140
addita, vosque canes satiatae sanguine erili.
At bene si quaeras, fortunae crimen in illo,
non scelus invenies: quod enim scelus error habebat?
Mons erat infectus variarum caede ferarum;
iamque dies medius rerum contraxerat umbras
145
et sol ex aequo meta distabat utraque,
cum iuvenis placido per devia lustra vagantes
participes operum compellat Hyantius ore:
“Lina madent, comites, ferrumque cruore ferarum,
fortunamque dies habuit satis. Altera lucem
150
cum croceis invecta rotis Aurora reducet,
propositum repetemus opus; nunc Phoebus utraque
distat idem terra finditque vaporibus arva.
Sistite opus praesens nodosaque tollite lina.”
Iussa viri faciunt intermittuntque laborem.
155
Vallis erat piceis et acuta densa cupressu,
nomine Gargaphie, succinctae sacra Dianae.
Cuius in extremo est antrum nemorale recessu,
arte laboratum nulla: simulaverat artem
ingenio natura suo; nam pumice vivo
160
et levibus tofis nativum duxerat arcum.
Fons sonat a dextra, tenui perlucidus unda,
margine gramineo patulos succinctus hiatus.
Hic dea silvarum venatu fessa solebat
virgineos artus liquido perfundere rore.
165
Quo postquam subiit, nympharum tradidit uni
armigerae iaculum pharetramque arcusque retentos;
altera depositae subiecit bracchia pallae,
vincla duae pedibus demunt; nam doctior illis
Ismenis Crocale sparsos per colla capillos
170
conligit in nodum, quamvis erat ipsa solutis.
Excipiunt laticem Nepheleque Hyaleque Rhanisque
et Psecas et Phiale funduntque capacibus urnis.
Dumque ibi perluitur solita Titania lympha,
ecce nepos Cadmi dilata parte laborum
175
per nemus ignotum non certis passibus errans
pervenit in lucum: sic illum fata ferebant.
Qui simul intravit rorantia fontibus antra,
sicut erant, viso nudae sua pectora nymphae
percussere viro, subitisque ululatibus omne
180
implevere nemus circumfusaeque Dianam
corporibus texere suis; tamen altior illis
ipsa dea est colloque tenus supereminet omnes.
Qui color infectis adversi solis ab ictu
nubibus esse solet aut purpureae aurorae,
185
is fuit in vultu visae sine veste Dianae.
Quae quamquam comitum turba est stipata suarum,
in latus obliquum tamen adstitit oraque retro
flexit, et ut vellet promptas habuisse sagittas,
quas habuit sic hausit aquas vultumque virilem
190
perfudit, spargensque comas ultricibus undis
addidit haec cladis praenuntia verba futurae:
“Nunc tibi me posito visam velamine narres,
si poteris narrare, licet.” Nec plura minata
dat sparso capiti vivacis cornua cervi,
195
dat spatium collo summasque cacuminat aures,
cum pedibusque manus, cum longis bracchia mutat
cruribus et velat maculoso vellere corpus.
Additus et pavor est. Fugit Autonoeius heros
et se tam celerem cursu miratur in ipso.
200
Ut vero vultus et cornua vidit in unda,
“me miserum!” dicturus erat: vox nulla secuta est.
Ingemuit: vox illa fuit, lacrimaeque per ora
non sua fluxerunt; mens tantum pristina mansit.
Quid faciat? repetatne domum et regalia tecta
205
an lateat silvis? pudor hoc, timor impedit illud.
Dum dubitat, videre canes. Primumque Melampus
Ichnobatesque sagax latratu signa dedere,
Gnosius Ichnobates, Spartana gente Melampus.
Inde ruunt alii rapida velocius aura,
210
Pamphagus et Dorceus et Oribasus, Arcades omnes,
Nebrophonusque valens et trux cum Laelape Theron
et pedibus Pterelas et naribus utilis Agre,
Hylaeusque ferox, nuper percussus ab apro,
deque lupo concepta Nape, pecudesque secuta
215
Poemenis et natis comitata Harpyia duobus,
et substricta gerens Sicyonius ilia Ladon,
et Dromas et Canache Sticteque et Tigris et Alce
et niveis Leucon et villis Asbolus atris
praevalidusque Lacon et cursu fortis Aello
220
et Thous et Cyprio velox cum fratre Lycisce,
et nigram medio frontem distinctus ab albo
Harpalos, et Melaneus hirsutaque corpore Lachne,
et patre Dictaeo, sed matre Laconide nati
Labros et Argiodus, et acutae vocis Hylactor,
225
quosque referre mora est. Ea turba cupidine praedae
per rupes scopulosque adituque carentia saxa,
quaque est difficilis quaque est via nulla, sequuntur.
Ille fugit per quae fuerat loca saepe secutus,
heu famulos fugit ipse suos. Clamare libebat
230
“Actaeon ego sum, dominum cognoscite vestrum!”
Verba animo desunt: resonat latratibus aether.
Prima Melanchaetes in tergo vulnera fecit,
proxima Therodamas, Oresitrophus haesit in armo:
tardius exierant, sed per compendia montis
235
anticipata via est. Dominum retinentibus illis,
cetera turba coit confertque in corpore dentes.
Iam loca vulneribus desunt. Gemit ille sonumque,
etsi non hominis, quem non tamen edere possit
cervus habet, maestisque replet iuga nota querellis.
240
Et genibus pronis supplex similisque roganti
circumfert tacitos tamquam sua bracchia vultus.
At comites rapidum solitis hortatibus agmen
ignari instigant oculisque Actaeona quaerunt
et velut absentem certatim Actaeona clamant
245
(ad nomen caput ille refert), et abesse queruntur
nec capere oblatae segnem spectacula praedae.
Vellet abesse quidem, sed adest; velletque videre,
non etiam sentire canum fera facta suorum.
Undique circumstant mersisque in corpore rostris
250
dilacerant falsi dominum sub imagine cervi.
[*]
nec nisi finita per plurima vulnera vita
ira pharetratae fertur satiata Dianae.
Semele.
Rumor in ambiguo est: aliis violentior aequo
visa dea est, alii laudant dignamque severa
255
virginitate vocant; pars invenit utraque causas.
Sola Iovis coniunx non tam culpetne probetne
eloquitur, quam clade domus ab Agenore ductae
gaudet et a Tyria conlectum paelice transfert
in generis socios odium. Subit ecce priori
260
causa recens, gravidamque dolet de semine magni
esse Iovis Semelen. Dum linguam ad iurgia solvit,
“profeci quid enim totiens per iurgia?” dixit:
“ipsa petenda mihi est, ipsam, si maxima Iuno
rite vocor, perdam, si me gemmantia dextra
265
sceptra tenere decet, si sum regina Iovisque
et soror et coniunx, certe soror. At, puto, furto est
contenta, et thalami brevis est iniuria nostri:
concipit, id deerat! manifestaque crimina pleno
fert utero, et mater, quod vix mihi contigit uno
270
de Iove vult fieri: tanta est fiducia formae.
Fallat eam faxo; nec sum Saturnia, si non
ab Iove mersa suo Stygias penetrabit in undas.”
Surgit ab his solio fulvaque recondita nube
limen adit Semeles. Nec nubes ante removit,
275
quam simulavit anum posuitque ad tempora canos
sulcavitque cutem rugis et curva trementi
membra tulit passu; vocem quoque fecit anilem,
ipsaque erat Beroe, Semeles Epidauria nutrix.
Ergo ubi captato sermone diuque loquendo
280
ad nomen venere Iovis, suspirat et “opto,
Iuppiter ut sit” ait: “metuo tamen omnia: multi
nomine divorum thalamos iniere pudicos.
Nec tamen esse Iovem satis est: det pignus amoris,
si modo verus is est, quantusque et qualis ab alta
285
Iunone excipitur, tantus talisque, rogato,
det tibi complexus suaque ante insignia sumat.”
Talibus ignaram Iuno Cadmeida dictis
formarat. Rogat illa Iovem sine nomine munus.
Cui deus “elige” ait: “nullam patiere repulsam.
290
Quoque magis credas, Stygii quoque conscia sunto
numina torrentis: timor et deus ille deorum est“.
Laeta malo nimiumque potens perituraque amantis
obsequio Semele “qualem Saturnia” dixit
“te solet amplecti, Veneris cum foedus initis,
295
da mihi te talem.” Voluit deus ora loquentis
opprimere: exierat iam vox properata sub auras.
Ingemuit; neque enim non haec optasse, neque ille
non iurasse potest. Ergo maestissimus altum
aethera conscendit vultuque sequentia traxit
300
nubila, quis nimbos inmixtaque fulgura ventis
addidit et tonitrus et inevitabile fulmen.
Qua tamen usque potest, vires sibi demere temptat;
nec, quo centimanum deiecerat igne Typhoea,
nunc armatur eo: nimium feritatis in illo est.
305
Est aliud levius fulmen, cui dextra Cyclopum
saevitiae flammaeque minus, minus addidit irae;
tela secunda vocant superi. Capit illa, domumque
intrat Agenoream. Corpus mortale tumultus
non tulit aetherios donisque iugalibus arsit.
310
Imperfectus adhuc infans genetricis ab alvo
eripitur, patrioque tener (si credere dignum est)
insuitur femori maternaque tempora complet.
Furtim illum primis Ino matertera cuuis
educat: inde datum nymphae Nyseides antris
315
occuluere suis lactisque alimenta dedere.
Tiresias.
Dumque ea per terras fatali lege geruntur
tutaque bis geniti sunt incunabula Bacchi,
forte Iovem memorant, diffusum nectare, curas
seposuisse graves vacuumque agitasse remissos
320
cum Iunone iocos et “maior vestra profecto est,
quam quae contingit maribus” dixisse “voluptas.”
Illa negat. Placuit quae sit sententia docti
quaerere Tiresiae: venus huic erat utraque nota.
Nam duo magnorum viridi coeuntia silva
325
corpora serpentum baculi violaverat ictu;
deque viro factus (mirabile) femina septem
egerat autumnos. Octavo rursus eosdem
vidit, et “est vestrae si tanta potentia plagae”
dixit “ut auctoris sortem in contraria mutet,
330
nunc quoque vos feriam.” Percussis anguibus isdem
forma prior rediit genetivaque venit imago.
Arbiter hic igitur sumptus de lite iocosa
dicta Iovis firmat. Gravius Saturnia iusto
nec pro materia fertur doluisse, suique
335
iudicis aeterna damnavit lumina nocte.
At pater omnipotens (neque enim licet inrita cuiquam
facta dei fecisse deo) pro lumine adempto
scire futura dedit, poenamque levavit honore.
Narcissus. Echo.
Ille per Aonias fama celeberrimus urbes
340
inreprehensa dabat populo responsa petenti.
Prima fide vocisque ratae temptamina sumpsit
caerula Liriope. Quam quondam flumine curvo
implicuit clausaeque suis Cephisus in undis
vim tulit. Enixa est utero pulcherrima pleno
345
infantem, nymphis iam tunc qui posset amari,
Narcissumque vocat. De quo consultus, an esset
tempora maturae visurus longa senectae,
fatidicus vates “si se non noverit” inquit.
Vana diu visa est vox auguris: exitus illam
350
resque probat letique genus novitasque furoris.
Namque ter ad quinos unum Cephisius annum
addiderat poteratque puer iuvenisque videri:
multi illum iuvenes, multae cupiere puellae.
Sed fuit in tenera tam dura superbia forma:
355
nulli illum iuvenes, nullae tetigere puellae.
Adspicit hunc trepidos agitantem in retia cervos
vocalis nymphe, quae nec reticere loquenti,
nec prior ipsa loqui didicit, resonabilis Echo.
Corpus adhuc Echo, non vox erat; et tamen usum
360
garrula non alium, quam nunc habet, oris habebat,
reddere de multis ut verba novissima posset.
Fecerat hoc Iuno, quia, cum deprendere posset
cum Iove saepe suo nymphas in monte iacentes,
illa deam longo prudens sermone tenebat,
365
dum fugerent nymphae. Postquam Saturnia sensit
“huius” ait “linguae, qua sum delusa, potestas
parva tibi dabitur vocisque brevissimus usus”:
reque minas firmat. Tamen haec in fine loquendi
ingeminat voces auditaque verba reportat.
370
Ergo ubi Narcissum per devia rura vagantem
vidit et incaluit, sequitur vestigia furtim,
quoque magis sequitur, flamma propiore calescit,
non aliter, quam cum summis circumlita taedis
admotas rapiunt vivacia sulphura flammas.
375
O quotiens voluit blandis accedere dictis
et molles adhibere preces: natura repugnat
nec sinit incipiat. Sed, quod sinit, illa parata est
exspectare sonos, ad quos sua verba remittat.
Forte puer comitum seductus ab agmine fido,
380
dixerat “ecquis adest?” et “adest!” responderat Echo.
Hic stupet, utque aciem partes dimittit in omnes,
voce “veni!” magna clamat: vocat illa vocantem.
Respicit et rursus nullo veniente “quid” inquit
“me fugis?” et totidem, quot dixit, verba recepit.
385
Perstat et, alternae deceptus imagine vocis,
“huc coeamus!” ait: nullique libentius umquam
responsura sono “coeamus” rettulit Echo,
et verbis favet ipsa suis egressaque silva
ibat, ut iniceret sperato bracchia collo.
390
Ille fugit fugiensque “manus complexibus aufer:
ante” ait “emoriar, quam sit tibi copia nostri.”
Rettulit illa nihil nisi “sit tibi copia nostri.”
Spreta latet silvis pudibundaque frondibus ora
protegit et solis ex illo vivit in antris.
395
Sed tamen haeret amor crescitque dolore repulsae.
Extenuant vigiles corpus miserabile curae,
adducitque cutem macies et in aera sucus
corporis omnis abit. Vox tantum atque ossa supersunt:
vox manet; ossa ferunt lapidis traxisse figuram.
[*]
400
inde latet silvis nulloque in monte videtur;
omnibus auditur: sonus est, qui vivit in illa.
Sic hanc, sic alias undis aut montibus ortas
luserat hic nymphas, sic coetus ante viriles.
Inde manus aliquis despectus ad aethera tollens
405
“sic amet ipse licet sic non potiatur amato!”
dixerat. Adsensit precibus Rhamnusia iustis.
NARCISSUS
Fons erat inlimis, nitidis argenteus undis,
quem neque pastores neque pastae monte capellae
contigerant aliudve pecus, quem nulla volucris
410
nec fera turbarat nec lapsus ab arbore ramus.
Gramen erat circa, quod proximus umor alebat,
silvaque sole locum passura tepescere nullo.
Hic puer, et studio venandi lassus et aestu,
procubuit faciemque loci fontemque secutus.
[*]
415
dumque sitim sedare cupit, sitis altera crevit.
Dumque bibit, visae correptus imagine formae
[*]
spem sine corpore amat: corpus putat esse, quod unda est
adstupet ipse sibi, vultuque inmotus eodem
haeret, ut e Pario formatum marmore signum.
420
Spectat humi positus geminum, sua lumina, sidus
et dignos Baccho, dignos et Apolline crines
impubesque genas et eburnea colla decusque
oris et in niveo mixtum candore ruborem,
cunctaque miratur, quibus est mirabilis ipse.
425
Se cupit imprudens et qui probat, ipse probatur,
dumque petit, petitur, pariterque accendit et ardet.
Inrita fallaci quotiens dedit oscula fonti!
In mediis quotiens visum captantia collum
bracchia mersit aquis, nec se deprendit in illis!
430
Quid videat, nescit: sed quod videt, uritur illo,
atque oculos idem, qui decipit, incitat error.
Credule, quid frusta simulacra fugacia captas?
quod petis, est nusquam; quod amas, avertere, perdes.
Ista repercussae, quam cernis, imaginis umbra est:
435
nil habet ista sui; tecum venitque manetque,
tecum discedet, si tu discedere possis.
Non illum Cereris, non illum cura quietis
abstrahere inde potest, sed opaca fusus in herba
spectat inexpleto mendacem lumine formam,
440
perque oculos perit ipse suos; paulumque levatus
ad circumstantes tendens sua bracchia silvas
“ecquis, io silvae, crudelius” inquit “amavit?
Scitis enim, et multis latebra opportuna fuistis.
Ecquem, cum vestrae tot agantur saecula vitae,
445
qui sic tabuerit, longo meministis in aevo?
Et placet et video; sed quod videoque placetque,
non tamen invenio: tantus tenet error amantem.
Quoque magis doleam, nec nos mare separat ingens,
nec via nec montes nec clausis moenia portis:
450
exigua prohibemur aqua. Cupit ipse teneri:
nam quotiens liquidis porreximus oscula lymphis,
hic totiens ad me resupino nititur ore.
Posse putes tangi: minimum est, quod amantibus obstat.
Quisquis es, huc exi! quid me, puer unice, fallis,
455
quove petitus abis? certe nec forma nec aetas
est mea quam fugias, et amarunt me quoque nymphae.
Spem mihi nescio quam vultu promittis amico,
cumque ego porrexi tibi bracchia, porrigis ultro:
cum risi, adrides; lacrimas quoque saepe notavi
460
me lacrimante tuas, nutu quoque signa remittis,
et quantum motu formosi suspicor oris,
verba refers aures non pervenientia nostras.
Iste ego sum: sensi, nec me mea fallit imago.
Uror amore mei, flammas moveoque feroque.
465
Quid faciam? roger, anne rogem? quid deinde rogabo?
quod cupio mecum est: inopem me copia fecit.
O utinam a nostro secedere corpore possem!
Votum in amante novum: vellem quod amamus abesset! —
Iamque dolor vires adimit, nec tempora vitae
470
longa meae superant, primoque exstinguor in aevo.
Nec mihi mors gravis est posituro morte dolores:
hic, qui diligitur, vellem diuturnior esset.
Nunc duo concordes anima moriemur in una.”
Dixit et ad faciem rediit male sanus eandem
475
et lacrimis turbavit aquas, obscuraque moto
reddita forma lacu est. Quam cum vidisset abire,
“quo refugis? remane, nec me, crudelis, amantem
desere!” clamavit: “liceat, quod tangere non est,
adspicere et misero praebere alimenta furori.”
480
Dumque dolet, summa vestem deduxit ab ora
nudaque marmoreis percussit pectora palmis.
Pectora traxerunt tenuem percussa ruborem,
non aliter quam poma solent, quae candida parte,
parte rubent, aut ut variis solet uva racemis
485
ducere purpureum nondum matura colorem.
Quae simul adspexit liquefacta rursus in unda,
non tulit ulterius, sed ut intabescere flavae
igne levi cerae matutinaeque pruinae
sole tepente solent, sic attenuatus amore
490
liquitur et tecto paulatim carpitur igni.
Et neque iam color est mixto candore rubori,
nec vigor et vires et quae modo visa placebant,
nec corpus remanet, quondam quod amaverat Echo.
Quae tamen ut vidit, quamvis irata memorque,
495
indoluit, quotiensque puer miserabilis “eheu”
dixerat, haec resonis iterabat vocibus “eheu”;
cumque suos manibus percusserat ille lacertos,
haec quoque reddebat sonitum plangoris eundem.
Ultima vox solitam fuit haec spectantis in undam,
500
“heu frustra dilecte puer!” totidemque remisit
verba locns, dictoque vale “vale!” inquit et Echo.
Ille caput viridi fessum submisit in herba;
lumina mors clausit domini mirantia formam.
Tunc quoque se, postquam est inferna sede receptus,
505
in Stygia spectabat aqua. Planxere sorores
naides et sectos fratri posuere capillos,
planxerunt dryades: plangentibus adsonat Echo.
Iamque rogum quassasque faces feretrumque parabant:
nusquam corpus erat; croceum pro corpore florem
510
inveniunt, foliis medium cingentibus albis.
Pentheus.
Cognita res meritam vati per Achaidas urbes
attulerat famam, nomenque erat auguris ingens.
Spernit Echionides tamen hunc ex omnibus unus,
contemptor superum, Pentheus, praesagaque ridet
515
verba senis tenebrasque et cladem lucis ademptae
obicit. Ille movens albentia tempora canis
“quam felix esses, si tu quoque luminis huius
orbus” ait “fieres, ne Bacchica sacra videres!
Namque dies aderit, quam non procul auguror esse,
520
qua novus huc veniat, proles Semeleia, Liber;
quem nisi templorum fueris dignatus honore,
mille lacer spargere locis et sanguine silvas
foedabis matremque tuam matrisque sorores.
Evenient; neque enim dignabere numen honore,
525
meque sub his tenebris nimium vidisse quereris.”
Talia dicentem proturbat Echione natus.
Dicta fides sequitur, responsaque vatis aguntur:
Liber adest, festisque fremunt ululatibus agri;
turba ruit, mixtaeque viris matresque nurusque
530
vulgusque proceresque ignota ad sacra feruntur.
“Quis furor, anguigenae, proles Mavortia, vestras
attonuit mentes?” Pentheus ait: “aerane tantum
aere repulsa valent et adunco tibia cornu
et magicae fraudes, ut, quos non bellicus ensis,
535
non tuba terruerit, non strictis agmina telis,
femineae voces et mota insania vino
obscenique greges et inania tympana vincant?
Vosne, senes, mirer, qui longa per aequora vecti
hac Tyron, hac profugos posuistis sede penates,
540
nunc sinitis sine Marte capi? vosne, acrior aetas,
o iuvenes, propiorque meae, quos arma tenere,
non thyrsos, galeaque tegi, non fronde, decebat?
Este, precor, memores, qua sitis stirpe creati,
illiusque animos, qui multos perdidit unus,
545
sumite serpentis! Pro fontibus ille lacuque
interiit: at vos pro fama vincite vestra!
Ille dedit leto fortes, vos pellite molles
et patrium retinete decus. Si fata vetabant
stare diu Thebas, utinam tormenta virique
550
moenia diruerent, ferrumque ignisque sonarent!
Essemus miseri sine crimine, sorsque querenda,
non celanda foret, lacrimaeque pudore carerent.
At nunc a puero Thebae capientur inermi,
quem neque bella iuvant nec tela nec usus equorum,
555
sed madidi murra crines mollesque coronae
purpuraque et pictis intextum vestibus aurum.
Quem quidem ego actutum (modo vos absistite) cogam
adsumptumque patrem commentaque sacra fateri.
An satis Acrisio est animi contemnere vanum
560
numen et Argolicas venienti claudere portas,
Penthea terrebit cum totis advena Thebis?
Ite citi” (famulis hoc imperat), “ite ducemque
attrahite huc vinctum! iussis mora segnis abesto.”
Hunc avus, hunc Athamas, hunc cetera turba suorum
565
corripiunt dictis frustraque inhibere laborant.
Acrior admonitu est, inritaturque retenta
et crescit rabies, remoraminaque ipsa nocebant.
Sic ego torrentem, qua nil obstabat eunti,
lenius et modico strepitu decurrere vidi:
570
at quacumque trabes obstructaque saxa tenebant,
spumeus et fervens et ab obice saevior ibat.
Ecce cruentati redeunt et, Bacchus ubi esset,
quaerenti domino Bacchum vidisse negarunt;
“hunc” dixere “tamen comitem famulumque sacrorum
575
cepimus”; et tradunt manibus post terga ligatis
sacra dei quondam Tyrrhena gente secutum.
Adspicit hunc Pentheus oculis, quos ira tremendos
fecerat, et quamquam poenae vix tempora differt,
“o periture tuaque aliis documenta dature
580
morte” ait, “ede tuum nomen nomenque parentum
et patriam, morisque novi cur sacra frequentes.”
Ille metu vacuus “nomen mihi” dixit “Acoetes,
patria Maeonia est, humili de plebe parentes.
Non mihi quae duri colerent pater arva iuvenci,
585
lanigerosve greges, non ulla armenta reliquit;
pauper et ipse fuit, linoque solebat et hamis
decipere et calamo salientes ducere pisces.
Ars illi sua census erat. Cum traderet artem,
“accipe quas habeo, studii successor et heres,”
590
dixit “opes.” Moriensque mihi nil ille reliquit
praeter aquas: unum hoc possum appellare paternum.
Mox ego, ne scopulis haererem semper in isdem,
addidici regimen dextra moderante carinae
flectere et Oleniae sidus pluviale capellae
595
Taygetenque hyadasque oculis arctonque notavi
ventorumque domos et portus puppibus aptos.
Forte petens Delum Chiae telluris ad oras
applicor et dextris adducor litora remis,
doque leves saltus udaeque inmittor harenae.
600
Nox ubi consumpta est (aurora rubescere prima
coeperat), exsurgo, laticesque inferre recentes
admoneo monstroque viam, quae ducat ad undas.
Ipse, quid aura mihi tumulo promittat ab alto
prospicio comitesque voco repetoque carinam.
605
“Adsumus en!” inquit sociorum primus Opheltes,
utque putat, praedam deserto nactus in agro,
virginea puerum ducit per litora forma.
Ille mero somnoque gravis titubare videtur
vixque sequi. Specto cultum faciemque gradumque:
610
nil ibi quod credi posset mortale videbam.
Et sensi et dixi sociis: “Quod numen in isto
corpore sit, dubito; sed corpore numen in isto est.
Quisquis es, o faveas nostrisque laboribus adsis.
His quoque des veniam.” — “Pro nobis mitte precari”
615
Dictys ait, quo non alius conscendere summas
ocior antemnas prensoque rudente relabi.
Hoc Libys, hoc flavus, prorae tutela, Melanthus,
hoc probat Alcimedon, et qui requiemque modumque
voce dabat remis, animorum hortator Epopeus,
620
hoc omnes alii: praedae tam caeca cupido est.
“Non tamen hanc sacro violari pondere pinum
perpetiar” dixi: “pars hic mihi maxima iuris”;
inque aditu obsisto. Furit audacissimus omni
de numero Lycabas, qui Tusca pulsus ab urbe
625
exsilium dira poenam pro caede luebat.
Is mihi, dum resto, iuvenali guttura pugno
rupit et excussum misisset in aequora, si non
haesissem, quamvis amens, in fune retentus.
Impia turba probat factum. Tum denique Bacchus
630
(Bacchus enim fuerat), veluti clamore solutus
sit sopor aque mero redeant in pectora sensus,
“quid facitis? quis clamor?” ait “qua, dicite, nautae,
huc ope perveni? quo me deferre paratis?”
“Pone metum”, Proreus “et quos contingere portus
635
ede velis” dixit: “terra sistere petita.” —
“Naxon” ait Liber “cursus advertite vestros.
Illa mihi domus est, vobis erit hospita tellus.”
Per mare fallaces perque omnia numina iurant
sic fore, meque iubent pictae dare vela carinae.
640
Dextera Naxos erat. Dextra mihi lintea danti
“quid facis, o demens? quis te furor—?” inquit Opheltes.
Pro se quisque timet: “laevam pete” maxima nutu
pars mihi significat, pars quid velit aure susurrat.
Obstipui “capiat” que “aliquis moderamina” dixi
645
meque ministerio scelerisque artisque removi.
Increpor a cunctis, totumque inmurmurat agmen.
E quibus Aethalion “te scilicet omnis in uno
nostra salus posita est” ait, et subit ipse meumque
explet opus, Naxoque petit diversa relicta.
650
Tum deus inludens, tamquam modo denique fraudem
senserit, e puppi pontum prospectat adunca
et flenti similis “non haec mihi litora, nautae,
promisistis” ait, “non haec mihi terra rogata est.
Quo merui poenam facto? quae gloria vestra est,
655
si puerum iuvenes, si multi fallitis unum?”
Iamdudum flebam: lacrimas manus impia nostras
ridet et impellit properantibus aequora remis.
Per tibi nunc ipsum (nec enim praesentior illo
est deus) adiuro, tam me tibi vera referre,
660
quam veri maiora fide: stetit aequore puppis
haud aliter quam si siccum navale teneret.
Illi admirantes remorum in verbere perstant
velaque deducunt geminaque ope currere temptant.
Impediunt hederae remos nexuque recurvo
665
serpunt et gravidis distinguunt vela corymbis.
Ipse racemiferis frontem circumdatus uvis
pampineis agitat velatam frondibus hastam.
Quem circa tigres simulacraque inania lyncum
pictarumque iacent fera corpora pantherarum.
670
Exsiluere viri, sive hoc insania fecit,
sive timor, primusque Medon nigrescere coepit
corpore et expresso spinae curvamine flecti.
Incipit huic Lycabas: “In quae miracula” dixit
“verteris?” et lati rictus et panda loquenti
675
naris erat, squamamque cutis durata trahebat.
At Libys obstantes dum vult obvertere remos,
in spatium resilire manus breve vidit et illas
iam non esse manus, iam pinnas posse vocari.
Alter, ad intortos cupiens dare bracchia funes,
680
bracchia non habuit, truncoque repandus in undas
corpore desiluit: falcata novissima cauda est,
qualia dimidiae sinuantur cornua lunae.
Undique dant saltus multaque adspergine rorant
emerguntque iterum redeuntque sub aequora rursus
685
inque chori ludunt speciem lascivaque iactant
corpora et acceptum patulis mare naribus efflant.
De modo viginti (tot enim ratis illa ferebat)
restabam solus. Pavidum gelidumque trementi
corpore vixque meum firmat deus “excute” dicens
690
“corde metum Diamque tene.” Delatus in illam
accessi sacris Baccheaque sacra frequento.”
“Praebuimus longis” Pentheus “ambagibus aures”
inquit “ut ira mora vires absumere posset.
Praecipitem famuli rapite hunc cruciataque diris
695
corpora tormentis Stygiae demittite nocti.”
Protinus abstractus solidis Tyrrhenus Acoetes
clauditur in tectis; et dum crudelia iussae
instrumenta necis ferrumque ignesque parantur,
sponte sua patuisse fores lapsasque lacertis
700
sponte sua fama est nullo solvente catenas.
Perstat Echionides. Nec iam iubet ire, sed ipse
vadit, ubi electus facienda ad sacra Cithaeron
cantibus et clara bacchantum voce sonabat.
Ut fremit acer equus, cum bellicus aere canoro
705
signa dedit tubicen, pugnaeque adsumit amorem,
Penthea sic ictus longis ululatibus aether
movit, et audito clamore recanduit ira.
Monte fere medio est, cingentibus ultima silvis,
purus ab arboribus, spectabilis undique campus.
710
Hic oculis illum cernentem sacra profanis
prima videt, prima est insano concita cursu,
prima suum misso violavit Penthea thyrso
mater. “Io, geminae” clamavit “adeste sorores!
ille aper, in nostris errat qui maximus agris,
715
ille mihi feriendus aper.” Ruit omnis in unum
turba furens; cunctae coeunt trepidumque sequuntur,
iam trepidum, iam verba minus violenta loquentem,
iam se damnantem, iam se peccasse fatentem.
Saucius ille tamen “fer opem, matertera” dixit
720
“Autonoë! moveant animos Actaeonis umbrae.”
Illa, quis Actaeon, nescit dextramque precantis
abstulit: Inoo lacerata est altera raptu.
Non habet infelix quae matri bracchia tendat,
trunca sed ostendens deiectis vulnera membris
725
“adspice, mater!” ait. Visis ululavit Agaue
collaque iactavit movitque per aera crinem
avulsumque caput digitis complexa cruentis
clamat “io comites, opus haec victoria nostrum est!”
Non citius frondes autumni frigore tactas
730
iamque male haerentes alta rapit arbore ventus,
quam sunt membra viri manibus direpta nefandis.
Talibus exemplis monitae nova sacra frequentant
turaque dant sanctasque colunt Ismenides aras.