Metamorphoses, TEI XML Edition Enhanced with Syntax Diagrams for 1.1-1.9 and 1.163-1.773. Ovid. Metamorphoses. Hugo Magnus. Gotha (Germany). Friedr. Andr. Perthes. 1892
Made available under the Creative Commons Attribution 4.0 International License.
XML: Passage Full Text
Achelous et Hercules.
Quae gemitus truncaeque deo Neptunius heros
causa rogat frontis, cum sic Calydonius amnis
coepit inornatos redimitus harundine crines:
“Triste petis munus. Quis enim sua proelia victus
5
commemorare velit? Referam tamen ordine. Nec tam
turpe fuit vinci, quam contendisse decorum est,
magnaque dat nobis tantus solacia victor.
Nomine siqua suo fando pervenit ad aures
Deianira tuas—quondam pulcherrima virgo
10
multorumque fuit spes invidiosa procorum.
Cum quibus ut soceri domus est intrata petiti,
“accipe me generum,” dixi “Parthaone nate:”
dixit et Alcides. Alii cessere duobus.
Ille Iovem socerum dare se famamque laborum
15
et superata suae referebat iussa novercae.
Contra ego “turpe deum mortali cedere” dixi
(nondum erat ille deus), “regem me cernis aquarum
cursibus obliquis inter tua regna fluentum.
Nec gener externis hospes tibi missus ab oris,
20
sed popularis ero et rerum pars una tuarum.
Tantum ne noceat, quod me nec regia Iuno
odit et omnis abest iussorum poena laborum.
Nam, quo te iactas, Alcmena nate, creatum,
Iuppiter aut falsus pater est, aut crimine verus.
25
Matris adulterio patrem petis. Elige, fictum
esse Iovem malis, an te per dedecus ortum.”
Talia dicentem iamdudum lumine torvo
spectat et accensae non fortiter imperat irae
verbaque tot reddit: “Melior mihi dextera lingua.
30
Dummodo pugnando superem, tu vince loquendo,”
congrediturque ferox. Puduit modo magna locutum
cedere: reieci viridem de corpore vestem
bracchiaque opposui tenuique a pectore varas
in statione manus et pugnae membra paravi.
35
Ille cavis hausto spargit me pulvere palmis
inque vicem fulvae tactu flavescit harenae.
Et modo cervicem, modo crura micantia captat,
aut captare putes, omnique a parte lacessit.
Me mea defendit gravitas frustraque petebar,
40
haud secus ac moles, quam magno murmure fluctus
oppugnant: manet illa suoque est pondere tuta.
Digredimur paulum rursusque ad bella coimus,
inque gradu stetimus, certi non cedere; eratque
cum pede pes iunctus, totoque ego pectore pronus
45
et digitos digitis et frontem fronte premebam.
Non aliter vidi fortes concurrere tauros,
cum pretium pugnae toto nitidissima saltu
expetitur coniunx: spectant armenta paventque
nescia, quem maneat tanti victoria regni.
50
Ter sine profectu voluit nitentia contra
reicere Alcides a se mea pectora; quarto
excutit amplexus adductaque bracchia solvit,
inpulsumque manu (certum est mihi vera fateri)
protinus avertit tergoque onerosus inhaesit.
55
Siqua fides neque ficta mihi nunc gloria voce
quaeritur, inposito pressus mihi monte videbar.
Vix tamen inserui sudore fluentia multo
bracchia, vix solvi duros a corpore nexus:
instat anhelanti prohibetque resumere vires,
60
et cervice mea potitur. Tum denique tellus
pressa genu nostro est, et harenas ore momordi.
Inferior virtute meas divertor ad artes,
elaborque viro longum formatus in anguem.
Qui postquam flexos sinuavi corpus in orbes
65
cumque fero movi linguam stridore bisulcam,
risit et inludens nostras Tirynthius artes
“cunarum labor est angues superare mearum,”
dixit “et ut vincas alios, Acheloe, dracones,
pars quota Lernaeae serpens eris unus echidnae?
70
Vulneribus fecunda suis erat illa, nec ullum
de centum numero caput est inpune recisum,
quin gemino cervix herede valentior esset.
Hanc ego ramosam natis e caede colubris
crescentemque malo domui domitamque reclusi.
75
Quid fore te credas, falsum qui versus in anguem
arma aliena moves, quem forma precaria celat?”
Dixerat, et summo digitorum vincula collo
inicit: angebar ceu guttura forcipe pressus,
pollicibusque meas pugnabam evellere fauces.
80
Sic quoque devicto restabat tertia tauri
forma trucis: tauro mutatus membra rebello.
Induit ille toris a laeva parte lacertos,
admissumque trahens sequitur depressaque dura
cornua figit humo meque alta sternit harena.
85
Nec satis hoc fuerat: rigidum fera dextera cornu
dum tenet, infregit truncaque a fronte revellit.
Naides hoc, pomis et odoro flore repletum,
sacrarunt, divesque meo Bona Copia cornu est.”
Dixerat, et nymphe ritu succincta Dianae,
90
una ministrarum, fusis utrimque capillis,
incessit totumque tulit praedivite cornu
autumnum et mensas, felicia poma, secundas.
Lux subit, et primo feriente cacumina sole
discedunt iuvenes: neque enim dum flumina pacem
95
et placidos habeant lapsus totaeque residant,
opperiuntur, aquae. Vultus Achelous agrestes
et lacerum cornu mediis caput abdidit undis.
Nessus. Herculis mors.
Hunc tamen ablati domuit iactura decoris,
cetera sospes habet; capitis quoque fronde saligna
100
aut super inposita celatur harundine damnum.
At te, Nesse ferox, eiusdem virginis ardor
perdiderat volucri traiectum terga sagitta.
Namque nova repetens patrios cum coniuge muros
venerat Eueni rapidas Iove natus ad undas.
105
Uberior solito, nimbis hiemalibus auctus
verticibusque frequens erat atque inpervius amnis.
Intrepidum pro se, curam de coniuge agentem
Nessus adit, membrisque valens scitusque vadorum,
“officio” que “meo ripa sistetur in illa
110
haec,” ait “Alcide. Tu viribus utere nando!”
pallentemque metu fluviumque ipsumque timentem
tradidit Aonius pavidam Calydonida Nesso.
Mox, ut erat, pharetraque gravis spolioque leonis
(nam clavam et curvos trans ripam miserat arcus),
115
“quandoquidem coepi, superentur flumina!” dixit,
nec dubitat nec, qua sit clementissimus amnis,
quaerit et obsequio deferri spernit aquarum.
Iamque tenens ripam, missos cum tolleret arcus,
coniugis agnovit vocem: Nessoque paranti
120
fallere depositum “quo te fiducia” clamat
“vana pedum, violente, rapit? Tibi, Nesse biformis,
dicimus. Exaudi nec res intercipe nostras!
Si te nulla mei reverentia movit, at orbes
concubitus vetitos poterant inhibere paterni.
125
Haud tamen effugies, quamvis ope fidis equina:
vulnere, non pedibus te consequar.” Ultima dicta
res probat, et missa fugientia terga sagitta
traicit: exstabat ferrum de pectore aduncum.
Quod simul evulsum est, sanguis per utrumque foramen
130
emicuit mixtus Lernaei tabe veneni.
Excipit hunc Nessus “neque enim moriemur inulti”
secum ait et calido velamina tincta cruore
dat munus raptae velut inritamen amoris.
Longa fuit medii mora temporis, actaque magni
135
Herculis inplerant terras odiumque novercae.
Victor ab Oechalia Cenaeo sacra parabat
vota Iovi, cum Fama loquax praecessit ad aures,
Deianira, tuas, quae veris addere falsa
gaudet et e minimo sua per mendacia crescit,
140
Amphitryoniaden Ioles ardore teneri.
Credit amans, venerisque novae perterrita fama
indulsit primo lacrimis flendoque dolorem
diffudit miseranda suum; mox deinde “quid autem
flemus?” ait “paelex lacrimis laetabitur istis.
145
Quae quoniam adveniet, properandum aliquidque novandum est,
dum licet et nondum thalamos tenet altera nostros.
Conquerar an sileam? Repetam Calydona morerne?
Excedam tectis an, si nihil amplius, obstem?
Quid si me, Meleagre, tuam memor esse sororem
150
forte paro facinus, quantumque iniuria possit
femineusque dolor, iugulata paelice testor?”
In cursus animus varios abit: omnibus illis
praetulit inbutam Nesseo sanguine vestem
mittere, quae vires defecto reddat amori.
155
Ignaroque Lichae, quid tradat, nescia, luctus
ipsa suos tradit blandisque (miserrima!) verbis,
dona det illa viro, mandat. Capit inscius heros
induiturque umeris Lernaeae virus echidnae.
Tura dabat primis et verba precantia flammis
160
vinaque marmoreas patera fundebat in aras:
incaluit vis illa mali resolutaque flammis
Herculeos abiit late dilapsa per artus.
Dum potuit, solita gemitum virtute repressit;
victa malis postquam est patientia, reppulit aras
165
inplevitque suis nemorosam vocibus Oeten.
Nec mora, letiferam conatur scindere vestem:
qua trahitur, trahit illa cutem, foedumque relatu,
aut haeret membris frustra temptata revelli,
aut laceros artus et grandia detegit ossa.
170
Ipse cruor, gelido ceu quondam lamina candens
tincta lacu, stridit coquiturque ardente veneno.
Nec modus est: sorbent avidae praecordia flammae,
caeruleusque fluit toto de corpore sudor,
ambustique sonant nervi: caecaque medullis
175
tabe liquefactis tollens ad sidera palmas
“cladibus,” exclanmat “Saturnia, pascere nostris,
pascere et hanc pestem specta, crudelis, ab alto
corque ferum satia. Vel si miserandus et hosti,
hoc est, si tibi sum, diris cruciatibus aegram
180
invisamque animam natamque laboribus aufer:
hoc mihi munus erit; decet haec dare dona novercam.
Ergo ego foedantem peregrino templa cruore
Busirin domui saevoque alimenta parentis
Antaeo eripui? Nec me pastoris Hiberi
185
forma triplex, nec forma triplex tua, Cerbere, movit?
Vosne, manus, validi pressistis cornua tauri?
Vestrum opus Elis habet, vestrum Stymphalides undae
Partheniumque nemus? Vestra virtute relatus
Thermodontiaco caelatus balteus auro
190
pomaque ab insomni concustodita dracone?
Nec mihi Centauri potuere resistere, nec mi
Arcadiae vastator aper? Nec profuit hydrae
crescere per damnum geminasque resumere vires?
Quid tum? Thracis equos humano sanguine pingues
195
plenaque corporibus laceris praesepia vidi
visaque deieci dominumque ipsosque peremi.
His elisa iacet moles Nemeaea lacertis,
hac caelum cervice tuli. Defessa iubendo est
saeva Iovis coniunx: ego sum indefessus agendo.
200
Sed nova pestis adest, cui nec virtute resisti
nec telis armisque potest. Pulmonibus errat
ignis edax imis perque omnes pascitur artus.
At valet Eurystheus!—et sunt qui credere possint
esse deos!” Dixit, perque altam saucius Oeten
205
haud aliter graditur, quam si venabula taurus
corpore fixa gerat, factique refugerit auctor.
Saepe illum gemitus edentem, saepe frementem,
saepe retemptantem totas infringere vestes
sternentemque trabes irascentemque videres
210
montibus aut patrio tendentem bracchia caelo.
Ecce Lichan trepidum latitantem rupe cavata
adspicit, utque dolor rabiem conlegerat omnem,
“tune, Licha,” dixit “feralia dona dedisti?
Tune meae necis auctor eris?” Tremit ille pavetque
215
pallidus et timide verba excusantia dicit.
Dicentem genibusque manus adhibere parantem
corripit Alcides et terque quaterque rotatum
mittit in Euboicas tormento fortius undas.
Ille per aerias pendens induruit auras,
220
utque ferunt imbres gelidis concrescere ventis,
inde nives fieri, nivibus quoque molle rotatis
adstringi et spissa glomerari grandine corpus:
sic illum validis iactum per inane lacertis
exsanguemque metu nec quicquam umoris habentem
225
in rigidos versum silices prior edidit aetas.
Nunc quoque in Euboico scopulus brevis eminet alto
gurgite et humanae servat vestigia formae;
quem, quasi sensurum, nautae calcare verentur
appellantque Lichan.—At tu, Iovis inclita proles,
230
arboribus caesis, quas ardua gesserat Oete,
inque pyram structis, arcum pharetramque capacem
regnaque visuras iterum Troiana sagittas
ferre iubes Poeante satum. Quo flamma ministro est
subdita; dumque avidis comprenditur ignibus agger,
235
congeriem silvae Nemeaeo vellere summam
sternis et inposita clavae cervice recumbis,
haud alio vultu, quam si conviva iaceres
inter plena meri redimitus pocula sertis.
Iamque valens et in omne latus diffusa sonabat
240
securosque artus contemptoremque petebat
flamma suum; timuere dei pro vindice terrae.
Quos ita (sensit enim) laeto Saturnius ore
Iuppiter adloquitur: “Nostra est timor iste voluptas,
o superi, totoque libens mihi pectore grator,
245
quod memoris populi dicor rectorque paterque,
et mea progenies vestro quoque tuta favore est.
Nam quamquam ipsius datis hoc inmanibus actis,
obligor ipse tamen. Sed enim ne pectora vano
fida metu paveant: Oetaeas spernite flammas!
250
Omnia qui vicit, vincet, quos cernitis, ignes
nec nisi materna Vulcanum parte potentem
sentiet: aeternum est a me quod traxit et expers
atque inmune necis nullaque domabile flamma.
Idque ego defunctum terra caelestibus oris
255
accipiam, cunctisque meum laetabile factum
dis fore confido. Siquis tamen Hercule, siquis
forte deo doliturus erit, data praemia nolet,
sed meruisse dari sciet invitusque probabit.”
Adsensere dei: coniunx quoque regia visa est
260
cetera non duro, duro tamen ultima vultu
dicta tulisse Iovis seque indoluisse notatam.
Interea quodcumque fuit populabile flammae
Mulciber abstulerat, nec cognoscenda remansit
Herculis effigies; nec quicquam ab imagine ductum
265
matris habet, tantumque Iovis vestigia servat.
Utque novus serpens posita cum pelle senecta
luxuriare solet squamaque nitere recenti,
sic, ubi mortales Tirynthius exuit artus,
parte sui meliore viget maiorque videri
270
coepit et augusta fieri gravitate verendus.
Quem pater omnipotens inter cava nubila raptum
quadriiugo curru radiantibus intulit astris.
Alcmene et Galanthis.
Sensit Atlas pondus.—Neque adhuc Stheneleius iras
solverat Eurystheus odiumque in prole paternum
275
exercebat atrox. At longis anxia curis
Argolis Alcmene, questus ubi ponat aniles,
cui referat nati testatos orbe labores,
cuive suos casus, Iolen habet. Herculis illam
imperiis thalamoque animoque receperat Hyllus
280
inpleratque uterum generoso semine, cum sic
incipit Alcmene: “Faveant tibi numina saltem
conripiantque moras, tum cum matura vocabis
praepositam timidis parientibus Ilithyiam,
quam mihi difficilem Iunonis gratia fecit.
285
Namque laboriferi cum iam natalis adesset
Herculis et decimum premeretur sidere signum,
tendebat gravitas uterum mihi, quodque ferebam,
tantum erat, ut posses auctorem dicere tecti
ponderis esse Iovem. Nec iam tolerare labores
290
ulterius poteram: quin nunc quoque frigidus artus,
dum loquor, horror habet, parsque est meminisse doloris.
Septem ego per noctes, totidem cruciata diebus,
fessa malis tendensque ad caelum bracchia magno
Lucinam Nixosque pares clamore vocabam.
295
Illa quidem venit, sed praecorrupta meumque
quae donare caput Iunoni vellet iniquae.
Utque meos audit gemitus, subsedit in illa
ante fores ara dextroque a poplite laevum
pressa genu digitis inter se pectine iunctis
300
sustinuit partus. Tacita quoque carmina voce
dixit, et inceptos tenuerunt carmina partus.
Nitor et ingrato facio convicia demens
vana Iovi cupioque mori moturaque duros
verba queror silices. Matres Cadmeides adsunt
305
votaque suscipiunt exhortanturque dolentem.
Una ministrarum, media de plebe, Galanthis,
flava comas, aderat, faciendis strenua iussis,
officiis dilecta suis. Ea sensit iniqua
nescio quid Iunone geri, dumque exit et intrat
310
saepe fores, divam residentem vidit in ara
bracchiaque in genibus digitis conexa tenentem,
et “quaecumque es,” ait “dominae gratare: levata est
Argolis Alcmene potiturque puerpera voto.”
Exsiluit iunctasque manus pavefacta remisit
315
diva potens uteri: vinclis levor ipsa remissis.
Numine decepto risisse Galanthida fama est:
ridentem prensamque ipsis dea saeva capillis
traxit, et e terra corpus relevare volentem
arcuit inque pedes mutavit bracchia primos.
320
Strenuitas antiqua manet, nec terga colorem
amisere suum: forma est diversa priori.
Quae quia mendaci parientem iuverat ore,
ore parit nostrasque domos, ut et ante, frequentat.”
Dryope. Iolaus.
Dixit, et admonitu veteris commota ministrae
325
ingemuit. Quam sic nurus est adfata dolentem:
DRYOPE
“Te tamen, o genetrix, alienae sanguine vestro
rapta movet facies. Quid si tibi mira sororis
fata meae referam? quamquam lacrimaeque dolorque
impediunt prohibentque loqui. Fuit unica matri
330
(me pater ex alia genuit) notissima forma
Oechalidum Dryope. Quam virginitate carentem
vimque dei passam Delphos Delumque tenentis
excipit Andraemon, et habetur coniuge felix.
Est lacus adclivis devexo margine formam
335
litoris efficiens: summum myrteta coronant.
Venerat huc Dryope fatorum nescia, quoque
indignere magis, nymphis latura coronas;
inque sinu puerum, qui nondum impleverat annum,
dulce ferebat onus tepidique ope lactis alebat.
340
Haud procul a stagno Tyrios imitata colores
in spem bacarum florebat aquatica lotos.
Carpserat hinc Dryope, quos oblectamina nato
porrigeret, flores, et idem factura videbar
(namque aderam): vidi guttas e flore cruentas
345
decidere et tremulo ramos horrore moveri.
Scilicet, ut referunt tardi nunc denique agrestes,
Lotis in hanc nymphe, fugiens obscena Priapi,
contulerat versos servato nomine, vultus.
Nescierat soror hoc. Quae cum perterrita retro
350
ire et adoratis vellet discedere nymphis,
haeserunt radice pedes. Convellere pugnat,
nec quicquam nisi summa movet. Subcrescit ab imo
totaque paulatim lentus premit inguina cortex.
Ut vidit, conata manu laniare capillos,
355
fronde manum implevit: frondes caput omne tenebant.
At puer Amphissos (namque hoc avus Eurytus illi
addiderat nomen) materna rigescere sentit
ubera, nec sequitur ducentem lacteus umor.
Spectatrix aderam facti crudelis opemque
360
non poteram tibi ferre, soror; quantumque valebam,
crescentem truncum ramosque amplexa morabar
et, fateor, volui sub eodem cortice condi.
Ecce vir Andraemon genitorque miserrimus adsunt
et quaerunt Dryopen: Dryopen quaerentibus illis
365
ostendi loton. Tepido dant oscula ligno
adfusique suae radicibus arboris haerent.
Nil nisi iam faciem, quod non foret arbor, habebat
cara soror: lacrimae misero de corpore factis
inrorant foliis, et, dum licet oraque praestant
370
vocis iter, tales effundit in aera questus:
“Siqua fides miseris, hoc me per numina iuro
non meruisse nefas: patior sine crimine poenam.
Viximus innocuae: si mentior, arida perdam
quas habeo, frondes et caesa securibus urar.
375
Hunc tamen infantem maternis demite ramis
et date nutrici; nostraque sub arbore saepe
lac facitote bibat nostraque sub arbore ludat!
Cumque loqui poterit, matrem facitote salutet,
et tristis dicat “latet hoc in stipite mater.”
380
Stagna tamen timeat nec carpat ab arbore flores,
et frutices omnes corpus putet esse deorum!
Care vale coniunx, et tu, germana, paterque!
Qui, siqua est pietas, ab acutae vulnere falcis,
a pecoris morsu frondes defendite nostras.
385
Et quoniam mihi fas ad vos incumbere non est,
erigite huc artus et ad oscula nostra venite,
dum tangi possunt, parvumque attollite natum.
Plura loqui nequeo. Nam iam per candida mollis
colla liber serpit, summoque cacumine condor.
390
Ex oculis removete manus: sine munere vestro
contegat inductus morientia lumina cortex!”
Desierant simul ora loqui, simul esse, diuque
corpore mutato rami caluere recentes.”
IOLAUS
Dumque refert Iole factum mirabile, dumque
395
Eurytidos lacrimas admoto pollice siccat
Alcmene (flet et ipsa tamen), conpescuit omnem
res nova tristitiam. Nam limine constitit alto
paene puer dubiaque tegens lanugine malas
ora reformatus primos Iolaus in annos.
400
Hoc illi dederat Iunonia muneris Hebe,
victa viri precibus. Quae cum iurare pararet
dona tributuram post hunc se talia nulli,
non est passa Themis: “Nam iam discordia Thebae
bella movent” dixit “Capaneusque nisi ab Iove vinci
405
haud poterit, fientque pares in vulnere fratres,
subductaque suos manes tellure videbit
vivus adhuc vates; ultusque parente parentem
natus erit facto pius et sceleratus eodem;
attonitusque malis exsul mentisque domusque,
410
vultibus Eumenidum matrisque agitabitur umbris,
donec eum coniunx fatale poposcerit aurum,
cognatumque latus Phegeius hauserit ensis.
Tum demum magno petet hos Acheloia supplex
ab Iove Callirhoe natis infantibus annos
415
neve necem sinat esse diu victoris inultam,
Iuppiter his motus privignae dona nurusque
praecipiet facietque viros inpubibus annis.”
Byblis.
Haec ubi faticano venturi praescia dixit
ore Themis, vario superi sermone fremebant,
420
et “cur non aliis eadem dare dona liceret”
murmur erat: queritur veteres Pallantias annos
coniugis esse sui, queritur canescere mitis
Iasiona Ceres, repetitum Mulciber aevum
poscit Erichthonio. Venerem quoque cura futuri
425
tangit et Anchisae renovare paciscitur annos.
Cui studeat, deus omnis habet, crescitque favore
turbida seditio, donec sua Iuppiter ora
solvit et “o nostri siqua est reverentia,” dixit
“quo ruitis? Tantumne aliquis sibi posse videtur,
430
fata quoque ut superet? Fatis Iolaus in annos,
quos egit, rediit, fatis iuvenescere debent
Callirhoe geniti, non ambitione nec armis.
Vos etiam, quoque hoc animo meliore feratis,
me quoque fata regunt. Quae si mutare valerem,
435
nec nostrum seri curvarent Aeacon anni,
perpetuumque aevi florem Rhadamanthus haberet
cum Minoe meo, qui propter amara senectae
pondera despicitur nec quo prius ordine regnat.”
Dicta Iovis movere deos, nec sustinet ullus,
440
cum videat fessos Rhadamanthon et Aeacon annis
et Minoa, queri. Qui, dum fuit integer aevi,
terruerat magnas ipso quoque nomine gentes.
Tunc erat invalidus Deionidenque iuventae
robore Miletum Phoeboque parente superbum
445
pertimuit credensque suis insurgere regnis,
haud tamen est patriis arcere penatibus ausus.
Sponte fugis, Milete, tua, celerique carina
Aegaeas metiris aquas et in Aside terra
moenia constituis positoris habentia nomen.
BYBLIS AND CAUNUS
450
Hic tibi, dum sequitur patriae curvamina ripae,
filia Maeandri totiens redeuntis eodem
cognita Cyanee, praestantia corpora forma,
Byblida cum Cauno, prolem est enixa gemellam.
Byblis in exemplo est, ut ament concessa puellae:
455
Byblis Apollinei correpta cupidine fratris:
non soror ut fratrem, nec qua debebat, amabat.
Illa quidem primo nullos intellegit ignes
nec peccare putat, quod saepius oscula iungat,
quod sua fraterno circumdet bracchia collo,
460
mendacique diu pietatis fallitur umbra.
Paulatim declinat amor, visuraque fratrem
culta venit nimiumque cupit formosa videri
et siqua est illic formosior, invidet illi.
Sed nondum manifesta sibi est nullumque sub illo
465
igne facit votum: verumtamen aestuat intus.
Iam dominum appellat, iam nomina sanguinis odit:
Byblida iam mavult, quam se vocet ille sororem.
Spes tamen obscenas animo demittere non est
ausa suo vigilans: placida resoluta quiete
470
saepe videt, quod amat; visa est quoque iungere fratri
corpus et erubuit, quamvis sopita iacebat.
Somnus abit: silet illa diu repetitque quietis
ipsa suae speciem dubiaque ita mente profatur:
“Me miseram! tacitae quid vult sibi noctis imago?
475
Quam nolim rata sit! cur haec ego somnia vidi?
Ille quidem est oculis quamvis formosus iniquis
et placet, et possim, si non sit frater, amare,
et me dignus erat. Verum nocet esse sororem.—
Dummodo tale nihil vigilans committere temptem,
480
saepe licet simili redeat sub imagine somnus!
testis abest somno, nec abest imitata voluptas.
Pro! Venus et tenera volucer cum matre Cupido,
gaudia quanta tuli! quam me manifesta libido
contigit! ut iacui totis resoluta medullis!
485
ut meminisse iuvat! quamvis brevis illa voluptas
noxque fuit praeceps et coeptis invida nostris.
O ego, si liceat mutato nomine iungi,
quam bene, Caune, tuo poteram nurus esse parenti!
quam bene, Caune, meo poteras gener esse parenti!
490
Omnia, di facerent, essent communia nobis,
praeter avos: tu me vellem generosior esses!
Nescioquam facies igitur, pulcherrime, matrem:
at mihi, quae male sum quos tu sortita parentes,
nil nisi frater eris. Quod obest, id habebimus unum.
495
Quid mihi significant ergo mea visa?—quod autem
somnia pondus habent?—an habent et somnia pondus?
Di melius!—di nempe suas habuere sorores:
Sic Saturnus Opem iunctam sibi sanguine duxit,
Oceanus Tethyn, Iunonem rector Olympi.
500
Sunt superis sua iura! Quid ad caelestia ritus
exigere humanos diversaque foedera tempto?
Aut nostro vetitus de corde fugabitur ardor,
aut hoc si nequeo, peream, precor, ante toroque
mortua conponar, positaeque det oscula frater.—
505
Et tamen arbitrium quaerit res ista duorum.
Finge placere mihi: scelus esse videbitur illi!
At non Aeolidae thalamos timuere sororum!
Unde sed hos novi? Cur haec exempla paravi?
Quo feror? Obscenae procul hinc discedite flammae,
510
nec, nisi qua fas est germanae, frater ametur!—
Si tamen ipse mei captus prior esset amore,
forsitan illius possem indulgere furori.
Ergo ego, quae fueram non reiectura petentem,
ipsa petam! Poterisne loqui? poterisne fateri?
515
Coget amor: potero! vel, si pudor ora tenebit,
littera celatos arcana fatebitur ignis:
hoc placet, haec dubiam vicit sententia mentem.”
In latus erigitur cubitoque innixa sinistro
“viderit: insanos” inquit “fateamur amores.
520
Ei mihi! quo labor? quem mens mea concipit ignem?”
et meditata manu componit verba trementi:
dextra tenet ferrum, vacuam tenet altera ceram.
Incipit et dubitat, scribit damnatque tabellas
et notat et delet, mutat culpatque probatque,
525
inque vicem sumptas ponit positasque resumit.
Quid velit ignorat; quidquid factura videtur,
displicet. In vultu est audacia mixta pudori.
Scripta “soror” fuerat, visum est delere sororem
verbaque correctis incidere talia ceris:
530
“Quam, nisi tu dederis, non est habitura salutem,
hanc tibi mittit amans: pudet, a! pudet edere nomen.
Et si, quid cupiam, quaeris, sine nomine vellem
posset agi mea causa meo, nec cognita Byblis
ante forem, quam spes votorum certa fuisset.
535
Esse quidem laesi poterat tibi pectoris index
et color et macies et vultus et umida saepe
lumina nec causa suspiria mota patenti
et crebri amplexus, et quae, si forte notasti,
oscula sentiri non esse sororia possent:
540
ipsa tamen, quamvis animo grave vulnus habebam,
quamvis intus erat furor igneus, omnia feci
(sunt mihi di testes), ut tandem sanior essem,
pugnavique diu violenta Cupidinis arma
effugere infelix et plus, quam ferre puellam
545
posse putes, ego dura tuli. Superata fateri
cogor opemque tuam timidis exposcere votis.
Tu servare potes, tu perdere solus amantem:
elige, utrum facias! Non hoc inimica precatur,
sed quae, cum tibi sit iunctissima, iunctior esse
550
expetit et vinclo tecum propiore ligari.
Iura senes norint et, quid liceatque nefasque
fasque sit, inquirant legumque examina servent:
conveniens Venus est annis temeraria nostris!
Quid liceat, nescimus adhuc et cuncta licere
555
credimus et sequimur magnorum exempla deorum.
Nec nos aut durus pater aut reverentia famae
aut timor impediet (tantum sit causa timendi!).
Dulcia fraterno sub nomine furta tegemus:
est mihi libertas tecum secreta loquendi,
560
et damus amplexus et iungimus oscula coram,
quantum est, quod desit? Miserere fatentis amores
et non fassurae, nisi cogeret ultimus ardor,
neve merere meo subscribi causa sepulcro!”
Talia nequiquam perarantem plena reliquit
565
cera manum, summusque in margine versus adhaesit.
Protinus inpressa signat sua crimina gemma,
quam tinxit lacrimis (linguam defecerat umor),
deque suis unum famulis pudibunda vocavit
et pavidum blandita “fer has, fidissime, nostro”—
570
dixit, et adiecit longo post tempore “fratri.”
Cum daret, elapsae manibus cecidere tabellae.
Omine turbata est: misit tamen. Apta minister
tempora nactus adit traditque latentia verba.
Attonitus subita iuvenis Maeandrius ira
575
proicit acceptas lecta sibi parte tabellas
vixque manus retinens trepidantis ab ore ministri
“dum licet, o vetitae scelerate libidinis auctor,
effuge!” ait: “qui, si nostrum tua fata pudorem
non traherent secum, poenas mihi morte dedisses.”
580
Ille fugit pavidus dominaeque ferocia Cauni
dicta refert. Palles audita, Bybli, repulsa,
et pavet obsessum glaciali frigore corpus.
Mens tamen ut rediit, pariter rediere furores,
linguaque vix tales icto dedit aere voces:
585
“Et merito! quid enim temeraria vulneris huius
indicium feci? Quid, quae celanda fuerunt,
tam cito commisi properatis verba tabellis?
Ante erat ambiguis animi sententia dictis
praetemptanda mihi. Ne non sequeretur euntem,
590
parte aliqua veli, qualis foret aura, notare
debueram tutoque mari decurrere, quae nunc
non exploratis inplevi lintea ventis.
Auferor in scopulos igitur subversaque toto
obruor oceano, neque habent mea vela recursus.
595
Quid quod et ominibus certis prohibebar amori
indulgere meo, tum cum mihi ferre iubenti
excidit et fecit spes nostras cera caducas?
Nonne vel illa dies fuerat vel tota voluntas,
sed potius mutanda dies? Deus ipse monebat
600
signaque certa dabat, si non male sana fuissem.
Et tamen ipsa loqui, nec me committere cerae
debueram praesensque meos aperire furores
(vidisset lacrimas, vultum vidisset amantis!),
plura loqui poteram, quam quae cepere tabellae.
605
Invito potui circumdare bracchia collo
et, si reicerer, potui moritura videri
amplectique pedes adfusaque poscere vitam.
Omnia fecissem, quorum si singula duram
flectere non poterant, potuissent omnia, mentem.
610
Forsitan et missi sit quaedam culpa ministri:
non adiit apte nec legit idonea, credo,
tempora nec petiit horamque animumque vacantem.
Haec nocuere mihi. Neque enim est de tigride natus
nec rigidas silices solidumve in pectore ferrum
615
aut adamanta gerit nec lac bibit ille leaenae.
Vincetur! Repetendus erit, nec taedia coepti
ulla mei capiam, dum spiritus iste manebit.
Nam primum, si facta mihi revocare liceret,
non coepisse fuit: coepta expugnare secundum est.
620
Quippe nec ille potest, ut iam mea vota relinquam,
non tamen ausorum semper memor esse meorum,
et, quia desierim, leviter voluisse videbor
aut etiam temptasse illum insidiisque petisse;
vel certe non hoc, qui plurimus urget et urit
625
pectora nostra, deo, sed victa libidine credar.
Denique iam nequeo nil commisisse nefandum.
Et scripsi et petii: temerata est nostra voluntas;
ut nihil adiciam, non possum innoxia dici.
Quod superest, multum est in vota, in crimina parvum.”
630
Dixit, et (incertae tanta est discordia mentis)
cum pigeat temptasse, libet temptare: modumque
exit et infelix committit saepe repelli.
Mox ubi finis abest, patriam fugit ille nefasque
inque peregrina ponit nova moenia terra.
635
Tum vero maestam tota Miletida mente
defecisse ferunt, tum vero a pectore vestem
diripuit planxitque suos furibunda lacertos.
Iamque palam est demens inconcessamque fatetur
spem veneris, siquidem patriam invisosque penates
640
deserit et profugi sequitur vestigia fratris.
Utque tuo motae, proles Semeleia, thyrso
Ismariae celebrant repetita triennia bacchae,
Byblida non aliter latos ululasse per agros
Bubasides videre nurus. Quibus illa relictis
645
Caras et armiferos Lelegas Lyciamque pererrat.
Iam Cragon et Limyren Xanthique reliquerat undas,
quoque Chimaera iugo mediis in partibus ignem,
pectus et ora leae, caudam serpentis habebat;
deficiunt silvae, cum tu lassata sequendo
650
concidis et dura positis tellure capillis,
Bybli, iaces frondesque tuo premis ore caducas.
Saepe etiam nymphae teneris Lelegeides ulnis
tollere conantur; saepe, ut medeatur amori,
praecipiunt surdaeque adhibent solacia menti:
655
muta iacet viridesque suis tenet unguibus herbas
Byblis, et umectat lacrimarum gramina rivus.
Naidas his venam, quae numquam arescere posset,
subposuisse ferunt: quid enim dare maius habebant?
Protinus, ut secto piceae de cortice guttae,
660
utve tenax gravida manat tellure bitumen,
utve sub adventu spirantis lene favoni
sole remollescit, quae frigore constitit, unda,
sic lacrimis consumpta suis Phoebeia Byblis
vertitur in fontem, qui nunc quoque vallibus illis
665
nomen habet dominae nigraque sub ilice manat.
Iphis.
Fama novi centum Cretaeas forsitan urbes
implesset monstri, si non miracula nuper
Iphide mutata Crete propiora tulisset.
Proxima Cnosiaco nam quondam Phaestia regno
670
progenuit tellus ignotum nomine Ligdum,
ingenua de plebe virum. Nec census in illo
nobilitate sua maior, sed vita fidesque
inculpata fuit. Gravidae qui coniugis aures
vocibus his monuit, cum iam prope partus adesset:
675
“Quae voveam, duo sunt; minimo ut relevere dolore,
utque marem parias; onerosior altera sors est,
et vires fortuna negat. Quod abominor, ergo
edita forte tuo fuerit si femina partu,
(invitus mando: pietas, ignosce!) necetur.”
680
Dixerat, et lacrimis vultus lavere profusis,
tam qui mandabat, quam cui mandata dabantur.
Sed tamen usque suum vanis Telethusa maritum
sollicitat precibus, ne spem sibi ponat in arto.
Certa sua est Ligdo sententia. Iamque ferendo
685
vix erat illa gravem maturo pondere ventrem,
cum medio noctis spatio sub imagine somni
Inachis ante torum, pompa comitata sacrorum,
aut stetit aut visa est. Inerant lunaria fronti
cornua cum spicis nitido flaventibus auro
690
et regale decus. Cum qua latrator Anubis
sanctaque Bubastis variusque coloribus Apis,
quique premit vocem digitoque silentia suadet,
sistraque erant numquamque satis quaesitus Osiris
plenaque somniferis serpens peregrina venenis.
695
Tum velut excussam somno et manifesta videntem
sic adfata dea est: “Pars o Telethusa mearum,
pone graves curas mandataque falle mariti.
Nec dubita, cum te partu Lucina levarit,
tollere quidquid erit. Dea sum auxiliaris opemque
700
exorata fero, nec te coluisse quereris
ingratum numen.” Monuit thalamoque recessit.
Laeta toro surgit purasque ad sidera supplex
Cressa manus tollens, rata sint sua visa, precatur.
Ut dolor increvit, seque ipsum pondus in auras
705
expulit et nata est ignaro femina patre,
iussit ali mater puerum mentita: fidemque
res habuit, neque erat ficti nisi conscia nutrix.
Vota pater solvit nomenque inponit avitum:
Iphis avus fuerat. Gavisa est nomine mater,
710
quod commune foret nec quemquam falleret illo.
Inde incepta pia mendacia fraude latebant:
cultus erat pueri, facies, quam sive puellae,
sive dares puero, fuerat formosus uterque.
Tertius interea decimo successerat annus,
715
cum pater, Iphi, tibi flavam despondet Ianthen,
inter Phaestiadas quae laudatissima formae
dote fuit virgo, Dictaeo nata Teleste.
Par aetas, par forma fuit, primasque magistris
accepere artes, elementa aetatis, ab isdem.
720
Hinc amor ambarum tetigit rude pectus et aequum
vulnus utrique dedit. Sed erat fiducia dispar:
coniugium pactaeque exspectat tempora taedae
quamque virum putat esse, virum fore credit Ianthe;
Iphis amat, qua posse frui desperat, et auget
725
hoc ipsum flammas, ardetque in virgine virgo;
vixque tenens lacrimas “quis me manet exitus” inquit,
“cognita quam nulli, quam prodigiosa novaeque
cura tenet Veneris? Si di mihi parcere vellent,
[*]
parcere debuerant; si non, et perdere vellent,
730
naturale malum saltem et de more dedissent.
Nec vaccam vaccae, nec equas amor urit equarum:
urit oves aries, sequitur sua femina cervum.
Sic et aves coeunt, interque animalia cuncta
femina femineo conrepta cupidine nulla est.
735
Vellem nulla forem! Ne non tamen omnia Crete
monstra ferat, taurum dilexit filia Solis,
femina nempe marem: meus est furiosior illo,
si verum profitemur, amor! Tamen illa secuta est
spem Veneris, tamen illa dolis et imagine vaccae
740
passa bovem est, et erat, qui deciperetur adulter!
Huc licet e toto sollertia confluat orbe,
ipse licet revolet ceratis Daedalus alis,
quid faciet? Num me puerum de virgine doctis
artibus efficiet? num te mutabit, Ianthe?
745
Quin animum firmas, teque ipsa reconligis, Iphi,
consiliique inopes et stultos excutis ignes?
Quid sis nata, vide, nisi te quoque decipis ipsa,
et pete quod fas est, et ama quod femina debes!
Spes est, quae capiat, spes est, quae pascit amorem:
750
hanc tibi res adimit. Non te custodia caro
arcet ab amplexu nec cauti cura mariti,
non patris asperitas, non se negat ipsa roganti:
nec tamen est potienda tibi, nec, ut omnia fiant,
esse potes felix, ut dique hominesque laborent.
755
Nunc quoque votorum nulla est pars vana meorum,
dique mihi faciles, quidquid valuere, dederunt;
quodque ego, vult genitor, vult ipsa socerque futurus.
At non vult natura, potentior omnibus istis,
quae mihi sola nocet. Venit ecce optabile tempus,
760
luxque iugalis adest, et iam mea fiet Ianthe—
nec mihi continget: mediis sitiemus in undis.
Pronuba quid Iuno, quid ad haec, Hymenaee, venitis
sacra, quibus qui ducat abest, ubi nubimus ambae?”
Pressit ab his vocem. Nec lenius altera virgo
765
aestuat, utque celer venias, Hymenaee, precatur.
Quod petit haec, Telethusa timens modo tempora differt,
nunc ficto languore moram trahit, omina saepe
visaque causatur. Sed iam consumpserat omnem
materiam ficti, dilataque tempora taedae
770
institerant, unusque dies restabat. At illa
crinalem capiti vittam nataeque sibique
detrahit et passis aram complexa capillis
“Isi, Paraetonium Mareoticaque arva Pharonque
quae colis et septem digestum in cornua Nilum:
775
fer, precor” inquit “opem nostroque medere timori!
Te, dea, te quondam tuaque haec insignia vidi
cunctaque cognovi, sonitum comitantiaque aera
sistrorum, memorique animo tua iussa notavi.
Quod videt haec lucem, quod non ego punior, ecce
780
consilium munusque tuum est. Miserere duarum
auxilioque iuva!” Lacrimae sunt verba secutae.
Visa dea est movisse suas (et moverat) aras,
et templi tremuere fores, imitataque lunam
cornua fulserunt, crepuitque sonabile sistrum.
785
Non secura quidem, fausto tamen omine laeta
mater abit templo: sequitur comes Iphis euntem,
quam solita est, maiore gradu, nec candor in ore
permanet, et vires augentur, et acrior ipse est
vultus, et incomptis brevior mensura capillis,
790
plusque vigoris adest, habuit quam femina. Nam quae
femina nuper eras, puer es. Date munera templis
nec timida gaudete fide! Dant munera templis,
addunt et titulum; titulus breve carmen habebat:
DONA PUER SOLVIT QUAE FEMINA VOVERAT IPHIS
795
Postera lux radiis latum patefecerat orbem,
cum Venus et Iuno sociosque Hymenaeus ad ignes
conveniunt, potiturque sua puer Iphis Ianthe.