Metamorphoses, TEI XML Edition Enhanced with Syntax Diagrams for 1.1-1.9 and 1.163-1.773. Ovid. Metamorphoses. Hugo Magnus. Gotha (Germany). Friedr. Andr. Perthes. 1892
Made available under the Creative Commons Attribution 4.0 International License.
XML: Passage Full Text
Nisus et Scylla.
Iam nitidum retegente diem noctisque fugante
tempora Lucifero cadit eurus, et umida surgunt
nubila: dant placidi cursum redeuntibus austri
Aeacidis Cephaloque, quibus feliciter acti
5
ante exspectatum portus tenuere petitos.
Interea Minos Lelegeia litora vastat
praetemptatque sui vires Mavortis in urbe
Alcathoi, quam Nisus habet, cui splendidus ostro
inter honoratos medioque in vertice canos
10
crinis inhaerebat, magni fiducia regni.
Sexta resurgebant orientis cornua lunae,
et pendebat adhuc belli fortuna: diuque
inter utrumque volat dubiis Victoria pennis.
Regia turris erat vocalibus addita muris,
15
in quibus auratam proles Letoia fertur
deposuisse lyram: saxo sonus eius inhaesit.
Saepe illuc solita est ascendere filia Nisi
et petere exiguo resonantia saxa lapillo,
tum cum pax esset: bello quoque saepe solebat
20
spectare ex illa rigidi certamina Martis.
Iamque mora belli procerum quoque nomina norat
armaque equosque habitusque Cydonaeasque pharetras.
Noverat ante alios faciem ducis Europaei,
plus etiam, quam nosse sat est. Hac iudice Minos,
25
seu caput abdiderat cristata casside pennis,
in galea formosus erat; seu sumpserat aere
fulgentem clipeum, clipeum sumpsisse decebat.
Torserat adductis hastilia lenta lacertis:
laudabat virgo iunctam cum viribus artem.
30
Imposito calamo patulos sinuaverat arcus:
sic Phoebum sumptis iurabat stare sagittis.
Cum vero faciem dempto nudaverat aere
purpureusque albi stratis insignia pictis
terga premebat equi spumantiaque ora regebat,
35
vix sua, vix sanae virgo Niseia compos
mentis erat. Felix iaculum, quod tangeret ille,
quaeque manu premeret, felicia frena vocabat.
Impetus est illi, liceat modo, ferre per agmen
virgineos hostile gradus, est impetus illi
40
turribus e summis in Gnosia mittere corpus
castra, vel aeratas hosti recludere portas,
vel siquid Minos aliud velit. Utque sedebat
candida Dictaei spectans tentoria regis,
“laeter,” ait “doleamne geri lacrimabile bellum,
45
in dubio est. Doleo, quod Minos hostis amanti est:
sed nisi bella forent, numquam mihi cognitus esset.
Me tamen accepta poterat deponere bellum
obside, me comitem, me pacis pignus haberet.
Si quae te peperit, talis, pulcherrime rerum,
50
qualis es ipsa fuit, merito deus arsit in illa.
O ego ter felix, si pennis lapsa per auras
Gnosiaci possem castris insistere regis
fassaque me flammasque meas, qua dote, rogarem,
vellet emi! tantum patrias ne posceret arces.
55
Nam pereant potius sperata cubilia, quam sim
proditione potens! — Quamvis saepe utile vinci
victoris placidi fecit clementia multis:
iusta gerit certe pro nato bella perempto
et causaque valet causamque tenentibus armis,
60
et, puto, vincemur. Quis enim manet exitus urbem,
cum suus haec illi reserabit moenia Mavors
et non noster amor? Melius sine caede moraque
impensaque sui poterit superare cruoris.
Non metuam certe, ne quis tua pectora, Minos,
65
vulneret imprudens. Quis enim tam durus, ut in te
dirigere inmitem non inscius audeat hastam?
Coepta placent, et stat sententia tradere mecum
dotalem patriam finemque imponere bello.
Verum velle parum est! Aditus custodia servat
70
claustraque portarum genitor tenet: hunc ego solum
infelix timeo, solus mea vota moratur.
Di facerent, sine patre forem! — Sibi quisque profecto
est deus: ignavis precibus Fortuna repugnat.
Altera iamdudum succensa cupidine tanto
75
perdere gauderet quodcumque obstaret amori.
Et cur ulla foret me fortior? Ire per ignes
et gladios ausim. Nec in hoc tamen ignibus ullis
aut gladiis opus est: opus est mihi crine paterno.
Illa mihi est auro pretiosior, illa beatam
80
purpura me votique mei factura potentem.”
Talia dicenti curarum maxima nutrix
nox intervenit, tenebrisque audacia crevit.
Prima quies aderat, qua curis fessa diurnis
pectora somnus habet: thalamos taciturna paternos
85
intrat et (heu facinus!) fatali nata parentem
crine suum spoliat praedaque potita nefanda
[*]
fert secum spolium celeris progressaque porta
per medios hostes (meriti fiducia tanta est)
pervenit ad regem. Quem sic adfata paventem est:
90
“Suasit amor facinus. Proles ego regia Nisi
Scylla tibi trado patriaeque meosque penates.
Praemia nulla peto nisi te. Cape pignus amoris
purpureum crinem, nec me nunc tradere crinem,
sed patrium tibi crede caput.” Scelerataque dextra
95
munera porrexit. Minos porrecta refugit
turbatusque novi respondit imagine facti:
“Di te summoveant, o nostri infamia saecli,
orbe suo, tellusque tibi pontusque negetur.
Certe ego non patiar Iovis incunabula, Creten,
100
qui meus est orbis, tantum contingere monstrum.”
Dixit, et ut leges captis iustissimus auctor
hostibus imposuit, classis retinacula solvi
iussit et aeratas impelli remige puppes.
Scylla freto postquam deductas nare carinas
105
nec praestare ducem sceleris sibi praemia vidit,
consumptis precibus violentam transit in iram,
intendensque manus, passis furibunda capillis,
“quo fugis” exclamat, “meritorum auctore relicta,
o patriae praelate meae, praelate parenti?
110
Quo fugis, inmitis? cuius victoria nostrum
et scelus et meritum est. Nec te data munera, nec te
noster amor movit, nec quod spes omnis in unum
te mea congesta est? Nam quo deserta revertar?
In patriam? Superata iacet. Sed finge manere:
115
proditione mea clausa est mihi. Patris ad ora?
Quem tibi donavi! Cives odere merentem,
finitimi exemplum metuunt: exponimur orbae,
terrarum nobis ut Crete sola pateret.
Hac quoque si prohibes et nos, ingrate, relinquis,
120
non genetrix Europa tibi ea, sed inhospita Syrtis,
Armeniae tigres austroque agitata Charybdis.
Nec Iove tu natus, nec mater imagine tauri
ducta tua est (generis falsa est ea fabula !): verus
et ferus et captus nullius amore iuvencae,
125
qui te progenuit, taurus fuit. Exige poenas,
Nise pater! gaudete malis, modo prodita, nostris
moenia! nam fateor, merui et sum digna perire.
Sed tamen ex illis aliquis, quos impia laesi,
me perimat. Cur, qui vicisti crimine nostro,
130
insequeris crimen? Scelus hoc patriaeque patrique,
officium tibi sit. Te vere coniuge digna est,
quae torvum ligno decepit adultera taurum
discordemque utero fetum tulit. Ecquid ad aures
perveniunt mea dicta tuas? An inania venti
135
verba ferunt idemque tuas, ingrate, carinas?
Iam iam Pasiphaen non est mirabile taurum
praeposuisse tibi: tu plus feritatis habebas.
Me miseram! properare iubet, divulsaque remis
unda sonat; mecumque simul mea terra recedit.
140
Nil agis, o frustra meritorum oblite meorum:
insequar invitum, puppimque amplexa recurvam
per freta longa trahar.” Vix dixerat, insilit undis
consequiturque rates, faciente cupidine vires,
Gnosiacaeque haeret comes invidiosa carinae.
145
Quam pater ut vidit (nam iam pendebat in aura
et modo factus erat fulvis haliaeetus alis),
ibat, ut haerentem rostro laceraret adunco.
Illa metu puppim dimisit, et aura cadentem
sustinuisse levis, ne tangeret aequora, visa est.
150
Pluma fuit: plumis in avem mutata vocatur
ciris, et a tonso est hoc nomen adepta capillo.
Labyrinthus. Ariadnes corona.
Vota Iovi Minos taurorum corpora centum
solvit, ut egressus ratibus Curetida terram
contigit, spoliis decorata est regia fixis.
155
Creverat opprobrium generis, foedumque patebat
matris adulterium monstri novitate biformis.
Destinat hunc Minos thalamo removere pudorem
multiplicique domo caecisque includere tectis.
Daedalus ingenio fabrae celeberrimus artis
160
ponit opus turbatque notas et lumina flexu
ducit in errorem variarum ambage viarum.
Non secus ac liquidis Phrygius Maeandrus in undis
ludit et ambiguo lapsu refluitque fluitque
occurrensque sibi venturas adspicit undas,
165
et nunc ad fontes, nunc ad mare versus apertum
incertas exercet aquas: ita Daedalus implet
innumeras errore vias. Vixque ipse reverti
ad limen potuit: tanta est fallacia tecti.
Quo postquam geminam tauri iuvenisque figuram
170
clausit, et Actaeo bis pastum sanguine monstrum
tertia sors annis domuit repetita novenis,
utque ope virginea nullis iterata priorum
ianua difficilis filo est inventa relecto,
protinus Aegides rapta Minoide Diam
175
vela dedit comitemque suam crudelis in illo
litore destituit. Desertae et multa querenti
amplexus et opem Liber tulit; utque perenni
sidere clara foret, sumptam de fronte coronam
inmisit caelo. Tenues volat illa per auras
180
dumque volat, gemmae nitidos vertuntur in ignes
consistuntque loco specie remanente coronae,
qui medius Nixique genu est anguemque tenentis.
Daedalus et Icarus. Perdix.
Daedalus interea Creten longumque perosus
exsilium tactusque loci natalis amore
185
clausus erat pelago. “Terras licet” inquit “et undas
obstruat: at caelum certe patet; ibimus illac.
Omnia possideat, non possidet aera Minos.”
Dixit et ignotas animum dimittit in artes
naturamque novat. Nam ponit in ordine pennas,
190
a minima coeptas, longam breviore sequenti,
ut clivo crevisse putes. Sic rustica quondam
fistula disparibus paulatim surgit avenis.
Tum lino medias et ceris adligat imas,
atque ita compositas parvo curvamine flectit,
195
ut veras imitetur aves. Puer Icarus una
stabat et, ignarus sua se tractare pericla,
ore renidenti modo, quas vaga moverat aura,
captabat plumas, flavam modo pollice ceram
mollibat lusuque suo mirabile patris
200
impediebat opus. Postquam manus ultima coepto
imposita est, geminas opifex libravit in alas
ipse suum corpus motaque pependit in aura.
Instruit et natum “medio” que “ut limite curras,
Icare,” ait “moneo, ne, si demissior ibis,
205
unda gravet pennas, si celsior, ignis adurat.
Inter utrumque vola. Nec te spectare Booten
aut Helicen iubeo strictumque Orionis ensem:
me duce carpe viam.” Pariter praecepta volandi
tradit et ignotas umeris accommodat alas.
210
Inter opus monitusque genae maduere seniles,
et patriae tremuere manus. Dedit oscula nato
non iterum repetenda suo, pennisque levatus
ante volat comitique timet, velut ales, ab alto
quae teneram prolem produxit in aera nido,
215
hortaturque sequi damnosasque erudit artes
et movet ipse suas et nati respicit alas.
Hos aliquis tremula dum captat harundine pisces,
aut pastor baculo stivave innixus arator
vidit et obstipuit, quique aethera carpere possent
220
credidit esse deos. Et iam Iunonia laeva
parte Samos (fuerant Delosque Parosque relictae),
dextra Lebinthos erat fecundaque melle Calymne,
cum puer audaci coepit gaudere volatu
deseruitque ducem caelique cupidine tractus
225
altius egit iter. Rapidi vicinia solis
mollit odoratas, pennarum vincula, ceras.
Tabuerant cerae: nudos quatit ille lacertos,
remigioque carens non ullas percipit auras,
oraque caerulea patrium clamantia nomen
230
excipiuntur aqua: quae nomen traxit ab illo.
At pater infelix, nec iam pater, “Icare,” dixit,
“Icare,” dixit “ubi es? qua te regione requiram?”
“Icare” dicebat: pennas adspexit in undis
devovitque suas artes corpusque sepulcro
235
condidit, et tellus a nomine dicta sepulti.
Hunc miseri tumulo ponentem corpora nati
garrula limoso prospexit ab elice perdix
et plausit pennis testataque gaudia cantu est:
unica tunc volucris nec visa prioribus annis,
240
factaque nuper avis, longum tibi, Daedale, crimen.
Namque huic tradiderat, fatorum ignara, docendam
progeniem germana suam, natalibus actis
bis puerum senis, animi ad praecepta capacis.
Ille etiam medio spinas in pisce notatas
245
traxit in exemplum ferroque incidit acuto
perpetuos dentes et serrae repperit usum.
Primus et ex uno duo ferrea bracchia nodo
vinxit, ut aequali spatio distantibus illis
altera pars staret, pars altera duceret orbem.
250
Daedalus invidit sacraque ex arce Minervae
praecipitem misit, lapsum mentitus. At illum
quae favet ingeniis excepit Pallas avemque
reddidit et medio velavit in aere pennis.
Sed vigor ingenii quondam velocis in alas
255
inque pedes abiit: nomen quod et ante remansit.
Non tamen haec alte volucris sua corpora tollit,
nec facit in ramis altoque cacumine nidos:
propter humum volitat ponitque in saepibus ova
antiquique memor metuit sublimia casus.
Aper Calydonius. Meleager.
260
Iamque fatigatum tellus Aetnaea tenebat
Daedalon, et sumptis pro supplice Cocalus armis
mitis habebatur,
ATALANTA AND MELEAGER
iam lamentabile Athenae
pendere desierant Thesea laude tributum.
Templa coronantur, bellatricemque Minervam
265
cum Iove disque vocant aliis, quos sanguine voto
muneribusque datis et acerris turis honorant.
Sparserat Argolicas nomen vaga fama per urbes
Theseos, et populi, quos dives Achaia cepit,
huius opem magnis imploravere periclis.
270
Huius opem Calydon, quamvis Meleagron haberet,
sollicita supplex petiit prece. Causa petendi
sus erat, infestae famulus vindexque Dianae.
Oenea namque ferunt pleni successibus anni
primitias frugum Cereri, sua vina Lyaeo,
275
Palladios flavae latices libasse Minervae.
Coeptus ab agricolis superos pervenit ad omnes
ambitiosus honor; solas sine ture relictas
praeteritae cessasse ferunt Latoidos aras.
Tangit et ira deos. “At non impune feremus,
280
quaeque inhonoratae, non et dicemur inultae”
inquit, et Oeneos ultorem spreta per agros
misit aprum, quanto maiores herbida tauros
non habet Epiros, sed habent Sicula arva minores.
Sanguine et igne micant oculi, riget horrida cervix,
[*]
285
et sactae similes rigidis hastilibus horrent
stantque velut vallum, velut alta hastilia saetae
fervida cum rauco latos stridore per armos
spuma fluit, dentes aequantur dentibus Indis,
fulmen ab ore venit, frondes adflatibus ardent.
290
Is modo crescentes segetes proculcat in herba,
nunc matura metit fleturi vota coloni
et Cererem in spicis intercipit. Area frustra
et frustra exspectant promissas horrea messes.
Sternuntur gravidi longo cum palmite fetus
295
bacaque cum ramis semper frondentis olivae.
Saevit et in pecudes: non has pastorve canisve,
non armenta truces possunt defendere tauri.
Diffugiunt populi nec se nisi moenibus urbis
esse putant tutos, donec Meleagros et una
300
lecta manus iuvenum coiere cupidine laudis:
Tyndaridae gemini, spectatus caestibus alter,
alter equo, primaeque ratis molitor Iason,
et cum Pirithoo, felix concordia, Theseus;
et duo Thestiadae prolesque Aphareia, Lynceus
305
et velox Idas, et iam non femina Caeneus
Leucippusque ferox iaculoque insignis Acastus
Hippothousque Dryasque et cretus Amyntore Phoenix,
Actoridaeque pares et missus ab Elide Phyleus.
Nec Telamon aberat magnique creator Achillis
310
cumque Pheretiade et Hyanteo Iolao
impiger Eurytion, et cursu invictus Echion,
Naryciusque Lelex Panopeusque Hyleusque feroxque
Hippasus et primis etiamnum Nestor in annis,
et quos Hippocoon antiquis misit Amyclis,
315
Penelopaeque socer cum Parrhasio Ancaeo,
Ampycidesque sagax et adhuc a coniuge tutus
Oeclides, nemorisque decus Tegeaea Lycaei.
Rasilis huic summam mordebat fibula vestem,
crinis erat simplex, nodum conlectus in unum.
320
Ex umero pendens resonabat eburnea laevo
telorum custos, arcum quoque laeva tenebat.
Talis erat cultu; facies, quam dicere vere
virgineam in puero, puerilem in virgine possis.
Hanc pariter vidit, pariter Calydonius heros
325
optavit renuente deo flammasque latentes
hausit et “o felix, siquem dignabitur” inquit
“ista virum.” Nec plura sinit tempusque pudorque
dicere: maius opus magni certaminis urget.
Silva frequens trabibus, quam nulla ceciderat aetas,
330
incipit a plano devexaque prospicit arva.
Quo postquam venere viri, pars retia tendunt,
vincula pars adimunt canibus, pars pressa sequuntur
signa pedum cupiuntque suum reperire periclum.
Concava vallis erat, quo se demittere rivi
335
adsuerant pluvialis aquae: tenet ima lacunae
lenta salix ulvaeque leves iuncique palustres
viminaque et longa parvae sub harundine cannae.
Hinc aper excitus medios violentus in hostes
fertur, ut excussis elisi nubibus ignes.
340
Sternitur incursu nemus et propulsa fragorem
silva dat. Exclamant iuvenes praetentaque forti
tela tenent dextra lato vibrantia ferro.
Ille ruit spargitque canes, ut quisque furenti
obstat, et obliquo latrantes dissipat ictu.
345
Cuspis Echionio primum contorta lacerto
vana fuit truncoque dedit leve vulnus acerno.
Proxima, si nimiis mittentis viribus usa
non foret, in tergo visa est haesura petito:
longius it. Auctor teli Pagasaeus Iason.
350
“Phoebe,” ait Ampycides “si te coluique coloque,
da mihi quod petitur certo contingere telo!”
Qua potuit, precibus deus adnuit: ictus ab illo est,
sed sine vulnere, aper; ferrum Diana volanti
abstulerat iaculo: lignum sine acumine venit.
355
Ira feri mota est, nec fulmine lenius arsit:
emicat ex oculis, spirat quoque pectore flamma.
Utque volat moles adducto concita nervo,
cum petit aut muros aut plenas milite turres,
in iuvenes certo sic impete vulnificus sus
360
fertur et Hippalmon Pelagonaque, dextra tuentes
cornua, prosternit; socii rapuere iacentes.
At non letiferos effugit Enaesimus ictus,
Hippocoonte satus: trepidantem et terga parantem
vertere succiso liquerunt poplite nervi.
365
Forsitan et Pylius citra Troiana perisset
tempora: sed sumpto posita conamine ab hasta
arboris insiluit, quae stabat proxima, ramis
despexitque, loco tutus, quem fugerat hostem.
Dentibus ille ferox in querno stipite tritis
370
inminet exitio fidensque recentibus armis
Eurytidae magni rostro femur hausit adunco.
At gemini, nondum caelestia sidera, fratres,
ambo conspicui, nive candidioribus ambo
vectabantur equis, ambo vibrata per auras
375
hastarum tremulo quatiebant spicula motu.
Vulnera fecissent, nisi saetiger inter opacas
nec iaculis isset nec equo loca pervia silvas.
Persequitur Telamon studioque incautus eundi
pronus ab arborea cecidit radice retentus.
380
Dum levat hunc Peleus, celerem Tegeaea sagittam
imposuit nervo sinuatoque expulit arcu.
Fixa sub aure feri summum destrinxit harundo
corpus et exiguo rubefecit sanguine saetas.
Nec tamen illa sui successu laetior ictus,
385
quam Meleagros erat. Primus vidisse putatur
et primus sociis visum ostendisse cruorem
et “meritum” dixisse “feres virtutis honorem.”
Erubuere viri seque exhortantur et addunt
cum clamore animos iaciuntque sine ordine tela:
390
turba nocet iactis et, quos petit, impedit ictus.
Ecce furens contra sua fata bipennifer Arcas
“discite, femineis quid tela virilia praestent,
o iuvenes, operique meo concedite!” dixit.
“Ipsa suis licet hunc Latonia protegat armis,
395
invita tamen hunc perimet mea dextra Diana.”
Talia magniloquo tumidus memoraverat ore
ancipitemque manu tollens utraque securim
institerat digitis, primos suspensus in artus.
Occupat audentem, quaque est via proxima leto,
400
summa ferus geminos direxit ad inguina dentes.
Concidit Ancaeus glomerataque sanguine multo
viscera lapsa fluunt: madefacta est terra cruore.
Ibat in adversum proles Ixionis hostem
Pirithous valida quatiens venabula dextra.
405
Cui “procul” Aegides “o me mihi carior” inquit
“pars animae consiste meae! licet eminus esse
fortibus: Ancaeo nocuit temeraria virtus.”
Dixit et aerata torsit grave cuspide cornum.
Quo bene librato votique potente futuro,
410
obstitit abscisa frondosus ab arbore ramus.
Misit et Aesonides iaculum: quod casus ab illo
vertit in inmeriti fatum latrantis et inter
ilia coniectum tellure per ilia fixum est.
At manus Oenidae variat, missisque duabus
415
hasta prior terra, medio stetit altera tergo.
Nec mora, dum saevit, dum corpora versat in orbem
stridentemque novo spumam cum sanguine fundit,
vulneris auctor adest hostemque inritat ad iram
splendidaque adversos venabula condit in armos.
420
Gaudia testantur socii clamore secundo
victricemque petunt dextrae coniungere dextram
inmanemque ferum multa tellure iacentem
mirantes spectant, neque adhuc contingere tutum
esse putant; sed tela tamen sua quisque cruentat.
425
Ipse pede imposito caput exitiabile pressit
atque ita “sume mei spolium, Nonacria, iuris,”
dixit “et in partem veniat mea gloria tecum.”
Protinus exuvias rigidis horrentia saetis
terga dat et magnis insignia dentibus ora.
430
Illi laetitiae est cum munere muneris auctor:
invidere alii, totoque erat agmine murmur.
E quibus ingenti tendentes bracchia voce
“pone age nec titulos intercipe, femina, nostros,”
Thestiadae clamant “nec te fiducia formae
435
decipiat, ne sit longe tibi captus amore
auctor” et huic adimunt munus, ius muneris illi.
Non tulit et tumida frendens Mavortius ira
“discite, raptores alieni” dixit “honoris,
facta minis quantum distent,” hausitque nefando
440
pectora Plexippi nil tale timentia ferro.
Toxea, quid faciat, dubium pariterque volentem
ulcisci fratrem fraternaque fata timentem
haud patitur dubitare diu calidumque priori
caede recalfecit consorti sanguine telum.
ALTHAEA AND THE DEATH OF MELEAGER
445
Dona deum templis nato victore ferebat,
cum videt exstinctos fratres Althaea referri.
Quae plangore dato maestis clamoribus urbem
implet et auratis mutavit vestibus atras.
At simul est auctor necis editus, excidit omnis
450
luctus et a lacrimis in poenae versus amorem est.
Stipes erat, quem, cum partus enixa iaceret
Thestias, in flammam triplices posuere sorores;
staminaque impresso fatalia pollice nentes
“tempora” dixerunt “eadem lignoque tibique,
455
o modo nate, damus.” Quo postquam carmine dicto
excessere deae, flagrantem mater ab igne
eripuit ramum sparsitque liquentibus undis.
Ille diu fuerat penetralibus abditus imis
servatusque tuos, iuvenis, servaverat annos.
460
Protulit hunc genetrix taedasque et fragmina poni
imperat et positis inimicos admovet ignes.
Tum conata quater flammis imponere ramum,
coepta quater tenuit. Pugnant materque sororque,
et diversa trahunt unum duo nomina pectus.
465
Saepe metu sceleris pallebant ora futuri,
saepe suum fervens oculis dabat ira ruborem.
Et modo nescio quid similis crudele minanti
vultus erat, modo quem misereri credere posses.
Cumque ferus lacrimas animi siccaverat ardor,
470
inveniebantur lacrimae tamen. Utque carina,
quam ventus ventoque rapit contrarius aestus,
vim geminam sentit paretque incerta duobus:
Thestias haud aliter dubiis adfectibus errat
inque vices ponit positamque resuscitat iram.
475
Incipit esse tamen melior germana parente,
et consanguineas ut sanguine leniat umbras,
impietate pia est. Nam postquam pestifer ignis
convaluit, “rogus iste cremet mea viscera” dixit.
Utque manu dira lignum fatale tenebat,
480
ante sepulcrales infelix adstitit aras
“poenarum” que “deae triplices, furialibus,” inquit,
“Eumenides, sacris vultus advertite vestros.
Ulciscor facioque nefas: mors morte pianda est,
in scelus addendum scelus est, in funera funus.
485
Per coacervatos pereat domus impia luctus.
An felix Oeneus nato victore fruetur,
Thestius orbus erit? Melius lugebitis ambo.
Vos modo, fraterni manes animaeque recentes,
officium sentite meum magnoque paratas
490
accipite inferias, uteri mala pignera nostri! —
Ei mihi! quo rapior? Fratres, ignoscite matri.
Deficiunt ad coepta manus. Meruisse fatemur
illum, cur pereat: mortis mihi displicet auctor. —
Ergo impune feret, vivusque et victor et ipso
495
successu tumidus regnum Calydonis habebit:
vos cinis exiguus gelidaeque iacebitis umbrae?
Haud equidem patiar. Pereat sceleratus et ille
spemque patris regnumque trahat patriaeque ruinam.
Mens ubi materna est? Ubi sunt pia iura parentum
500
et quos sustinui bis mensum quinque labores?
O utinam primis arsisses ignibus infans,
idque ego passa forem! Vixisti munere nostro:
nunc merito moriere tuo. Cape praemia facti
bisque datam, primum partu, mox stipite rapto,
505
redde animam — vel me fraternis adde sepulcris!
Et cupio et nequeo. Quid agam? modo vulnera fratrum
ante oculos mihi sunt et tantae caedis imago,
nunc animum pietas maternaque nomina frangunt. —
Me miseram! male vincetis, sed vincite, fratres:
510
dummodo quae dedero vobis solacia vosque
ipsa sequar.” Dixit, dextraque aversa trementi
funereum torrem medios coniecit in ignes.
Aut dedit aut visus gemitus est ipse dedisse
stipes, ut invitis correptus ab ignibus arsit.
515
Inscius atque absens flamma Meleagros ab illa
uritur et caecis torreri viscera sentit
ignibus ac magnos superat virtute dolores.
Quod tamen ignavo cadat et sine sanguine leto,
maeret et Ancaei felicia vulnera dicit
520
grandaevumque patrem fratresque piasque sorores
cum gemitu sociamque tori vocat ore supremo,
forsitan et matrem. Crescunt ignisque dolorque
languescuntque iterum: simul est exstinctus uterque,
inque leves abiit paulatim spiritus auras
525
paulatim cana prunam velante favilla.
Alta iacet Calydon: lugent iuvenesque senesque,
vulgusque proceresque gemunt, scissaeque capillos
planguntur matres Calydonides Eueninae.
Pulvere canitiem genitor vultusque seniles
530
foedat humi fusus spatiosumque increpat aevum.
Nam de matre manus diri sibi conscia facti
exegit poenas acto per viscera ferro.
Non mihi si centum deus ora sonantia linguis
ingeniumque capax totumque Helicona dedisset,
535
tristia persequerer miserarum dicta sororum.
Inmemores decoris liventia pectora tundunt,
dumque manet corpus, corpus refoventque foventque,
oscula dant ipsi, posito dant oscula lecto.
Post cinerem cineres haustos ad pectora pressant,
540
adfusaeque iacent tumulo signataque saxo
nomina complexae lacrimas in nomina fundunt.
Quas Parthaoniae tandem Latonia clade
exsatiata domus praeter Gorgenque nurumque
nobilis Alcmenae natis in corpore pennis
545
adlevat et longas per bracchia porrigit alas
corneaque ora facit versasque per aera mittit.
Theseus apud Acheloum. Perimele.
Interea Theseus sociati parte laboris
functus Erechtheas Tritonidos ibat ad arces.
Clausit iter fecitque moras Achelous eunti
550
imbre tumens. “Succede meis,” ait “inclite, tectis,
Cecropida, nec te committe rapacibus undis:
ferre trabes solidas obliquaque volvere magno
murmure saxa solent. Vidi contermina ripae
cum gregibus stabula alta trahi: nec fortibus illic
555
profuit armentis, nec equis velocibus esse.
Multa quoque hic torrens nivibus de monte solutis
corpora turbineo iuvenalia flumine mersit.
Tutior est requies, solito dum flumina currant
limite, dum tenues capiat suus alveus undas.”
560
Adnuit Aegides, “utar” que “Acheloe, domoque
consilioque tuo” respondit; et usus utroque est.
Pumice multicavo nec levibus atria tophis
structa subit: molli tellus erat umida musco,
summa lacunabant alterno murice conchae.
565
Iamque duas lucis partes Hyperione menso
discubuere toris Theseus comitesque laborum:
hac Ixionides, illa Troezenius heros
parte Lelex, raris iam sparsus tempora canis,
quosque alios parili fuerat dignatus honore
570
amnis Acarnanum, laetissimus hospite tanto.
Protinus adpositas nudae vestigia nymphae
instruxere epulis mensas dapibusque remotis
in gemma posuere merum. Tum maximus heros,
aequora prospiciens oculis subiecta, “quis” inquit
575
“ille locus?” digitoque ostendit, “et insula nomen
quod gerit illa, doce: quamquam non una videtur.”
Amnis ad haec “non est” inquit “quod cernitis, unum:
quinque iacent terrae: spatium discrimina fallit.
Quoque minus spretae factum mirere Dianae,
580
naides hae fuerant. Quae cum bis quinque iuvencos
mactassent rurisque deos ad sacra vocassent,
inmemores nostri festas duxere choreas.
Intumui, quantusque feror, cum plurimus umquam,
tantus eram, pariterque animis inmanis et undis
585
a silvis silvas et ab arvis arva revelli
cumque loco nymphas, memores tum denique nostri,
in freta provolvi. Fluctus nosterque marisque
continuam diduxit humum partesque resolvit
in totidem, mediis quot cernis Echinadas undis.
590
Ut tamen ipse vides, procul en procul una recessit
insula, grata mihi; Perimelen navita dicit.
Huic ego virgineum dilectae nomen ademi.
Quod pater Hippodamas aegre tulit inque profundum
propulit e scopulo periturae corpora natae.
595
Excepi nantemque ferens “o proxima mundi
regna vagae” dixi “sortite, tridentifer, undae,
[*] v. 597—608 in multis libris leguntur hi:
In quo desinimus, quo sacri currimus amnes
huc ades atque audi placidus, Neptune, precantem.
Huic ego, quam porto, nocui. Si mitis et aequus,
si pater Hippodamas, aut si minus impius esset,
debuit illius misereri, ignoscere nobis.
Sequuntur v. 601—602, post quos inveniuntur haec:
hunc quoque complectar.” Movit caput aequoreus rex
concussitque suis omnes adsensibus undas.
Extimuit nymphe, nabat tamen. Ipse natantis
pectora tangebam trepido salientia motu.
Dumque ea contrecto, totum durescere sensi
corpus et inducta condi praecordia terra.
adfer opem mersaeque precor, feritate paterna
da, Neptune, locum; vel sit locus ipsa licebit.”
Dum loquor, amplexa est artus nova terra natantes,
610
et gravis increvit mutatis insula membris.
Philemon et Baucis.
Amnis ab his tacuit. Factum mirabile cunctos
moverat: inridet credentes, utque deorum
spretor erat mentisque ferox, Ixione natus
“ficta refers nimiumque putas Acheloe potentes
615
esse deos” dixit, “si dant adimuntque figuras.”
Obstipuere omnes nec talia dicta probarunt,
ante omnesque Lelex, animo maturus et aevo,
sic ait: “Inmensa est finemque potentia caeli
non habet, et quidquid superi voluere, peractum est.
620
Quoque minus dubites, tiliae contermina quercus
collibus est Phrygiis modico circumdata muro.
Ipse locum vidi; nam me Pelopeia Pittheus
misit in arva, suo quondam regnata parenti.
Haud procul hinc stagnum est, tellus habitabilis olim,
625
nunc celebres mergis fulicisque palustribus undae.
Iuppiter huc specie mortali cumque parente
venit Atlantiades positis caducifer alis.
Mille domos adiere locum requiemque petentes,
mille domos clausere serae. Tamen una recepit,
630
parva quidem, stipulis et canna tecta palustri;
sed pia Baucis anus parilique aetate Philemon
illa sunt annis iuncti iuvenalibus, illa
consenuere casa paupertatemque fatendo
effecere levem nec iniqua mente ferendo.
635
Nec refert, dominos illic famulosne requiras:
tota domus duo sunt, idem parentque iubentque.
Ergo ubi caelicolae parvos tetigere penates
submissoque humiles intrarunt vertice postes,
membra senex posito iussit relevare sedili,
640
quo superiniecit textum rude sedula Baucis.
Inque foco tepidum cinerem dimovit et ignes
suscitat hesternos foliisque et cortice sicco
nutrit et ad flammas anima producit anili.
Multifidasque faces ramaliaque arida tecto
645
detulit et minuit parvoque admovit aeno.
Quodque suus coniunx riguo conlegerat horto,
truncat holus foliis; furca levat illa bicorni
sordida terga suis nigro pendentia tigno
servatoque diu resecat de tergore partem
650
exiguam sectamque domat ferventibus undis.
Interea medias fallunt sermonibus horas
[*]Pro v. 655 in multis libris leguntur hi versus:
sentirique moram prohibent. Erat alveus illic
fagineus, dura clavo suspensus ab ansa.
Is tepidis inpletur aquis artusque fovendos
accipit. In medio torus est de mollibus ulvis,
impositus lecto sq.
655
concutiuntque torum de molli fluminis ulva
impositum lecto sponda pedibusque salignis.
Vestibus hunc velant, quas non nisi tempore festo
sternere consuerant: sed et haec vilisque vetusque
vestis erat, lecto non indignanda saligno.
660
Accubuere dei. Mensam succincta tremensque
ponit anus, mensae sed erat pes tertius impar.
Testa parem fecit. Quae postquam subdita clivum
sustulit, aequatam mentae tersere virentes.
Ponitur hic bicolor sincerae baca Minervae
665
conditaque in liquida corna autumnalia faece
intibaque et radix et lactis massa coacti
ovaque non acri leviter versata favilla,
omnia fictilibus. Post haec caelatus eodem
sistitur argento crater fabricataque fago
670
pocula, qua cava sunt, flaventibus inlita ceris.
Parva mora est, epulasque foci misere calentes,
nec longae rursus referuntur vina senectae
dantque locum mensis paulum seducta secundis.
Hic nux, hic mixta est rugosis carica palmis
675
prunaque et in patulis redolentia mala canistris
et de purpureis conlectae vitibus uvae.
Candidus in medio favus est. Super omnia vultus
accessere boni nec iners pauperque voluntas.
Interea totiens haustum cratera repleri
680
sponte sua per seque vident succrescere vina:
attoniti novitate pavent manibusque supinis
concipiunt Baucisque preces timidusque Philemon
et veniam dapibus nullisque paratibus orant.
Unicus anser erat, minimae custodia villae:
685
quem dis hospitibus domini mactare parabant.
Ille celer penna tardos aetate fatigat
eluditque diu tandemque est visus ad ipsos
confugisse deos. Superi vetuere necari
“di” que “sumus, meritasque luet vicinia poenas
690
impia” dixerunt; “vobis inmunibus huius
esse mali dabitur. Modo vestra relinquite tecta
ac nostros comitate gradus et in ardua montis
ite simul.” Parent ambo baculisque levati
nituntur longo vestigia ponere clivo.
695
Tantum aberant summo, quantum semel ire sagitta
missa potest: flexere oculos et mersa palude
cetera prospiciunt, tantum sua tecta manere.
Dumque ea mirantur, dum deflent fata suorum,
illa vetus, dominis etiam casa parva duobus
700
vertitur in templum: furcas subiere columnae,
stramina flavescunt, aurataque tecta videntur
caelataeque fores adopertaque marmore tellus.
Talia tum placido Saturnius edidit ore:
“Dicite, iuste senex et femina coniuge iusto
705
digna, quid optetis.” Cum Baucide pauca locutus
iudicium superis aperit commune Philemon:
“Esse sacerdotes delubraque vestra tueri
poscimus; et quoniam concordes egimus annos,
auferat hora duos eadem, ne coniugis umquam
710
busta meae videam neu sim tumulandus ab illa.”
Vota fides sequitur. Templi tutela fuere,
donec vita data est. Annis aevoque soluti
ante gradus sacros cum starent forte locique
narrarent casus, frondere Philemona Baucis,
715
Baucida conspexit senior frondere Philemon
Iamque super geminos crescente cacumine vultus
mutua, dum licuit reddebant dicta “vale” que
“o coniunx” dixere simul, simul abdita texit
ora frutex. Ostendit adhuc Thyneius illic
720
incola de gemino vicinos corpore truncos.
Haec mihi non vani (neque erat cur fallere vellent)
narravere senes: equidem pendentia vidi
serta super ramos, ponensque recentia dixi
“cura deum di sint, et qui coluere colantur.””
Erysichthon. Fames.
725
Desierat cunctosque et res et moverat auctor,
Thesea praecipue. Quem facta audire volentem
mira deum, innixus cubito Calydonius amnis
talibus adloquitur: “Sunt, o fortissime, quorum
forma semel mota est et in hoc renovamine mansit,
730
sunt, quibus in plures ius est transire figuras,
ut tibi, complexi terram maris incola, Proteu.
Nam modo te iuvenem, modo te videre leonem;
nunc violentus aper, nunc, quem tetigisse timerent,
anguis eras, modo te faciebant cornua taurum.
735
Saepe lapis poteras, arbor quoque saepe videri;
interdum, faciem liquidarum imitatus aquarum,
flumen eras, interdum undis contrarius ignis.
ERYSICHTHON AND MESTRA
Nec minus Autolyci coniunx, Erysichthone nata,
iuris habet. Pater huius erat, qui numina divum
740
sperneret et nullos aris adoleret odores.
Ille etiam Cereale nemus violasse securi
dicitur et lucos ferro temerasse vetustos.
Stabat in his ingens annoso robore quercus,
una nemus; vittae mediam memoresque tabellae
745
sertaque cingebant, voti argumenta potentis.
Saepe sub hac dryades festas duxere choreas,
saepe etiam manibus nexis ex ordine trunci
circuiere modum, mensuraque roboris ulnas
quinque ter implebat. Nec non et cetera tantum
750
silva sub hac, silva quantum fuit herba sub omni.
Non tamen idcirco ferrum Triopeius illa
abstinuit famulosque iubet succidere sacrum
robur; et ut iussos cunctari vidit, ab uno
edidit haec rapta sceleratus verba securi:
755
“Non dilecta deae solum, sed et ipsa licebit
sit dea, iam tanget frondente cacumine terram.”
Dixit, et obliquos dum telum librat in ictus,
contremuit gemitumque dedit Deoia quercus:
et pariter frondes, pariter pallescere glandes
760
coepere ac longi pallorem ducere rami.
Cuius ut in trunco fecit manus impia vulnus,
haud aliter fluxit discusso cortice sanguis,
quam solet, ante aras ingens ubi victima taurus
concidit, abrupta cruor e cervice profundi.
765
Obstipuere omnes, aliquisque ex omnibus audet
deterrere nefas saevamque inhibere bipennem.
Adspicit hunc “mentis” que “piae cape praemia!” dixit
Thessalus, inque virum convertit ab arbore ferrum
detruncatque caput repetitaque robora caedit,
770
redditus et medio sonus est de robore talis:
“Nympha sub hoc ego sum Cereri gratissima ligno,
quae tibi factorum poenas instare tuorum
vaticinor moriens, nostri solacia leti.”
Persequitur scelus ille suum, labefactaque tandem
775
ictibus innumeris adductaque funibus arbor
corruit et multam prostravit pondere silvam.
Attonitae dryades damno nemorumque suoque,
omnes germanae, Cererem cum vestibus atris
maerentes adeunt poenamque Erysichthonis orant.
780
Adnuit his capitisque sui pulcherrima motu
concussit gravidis oneratos messibus agros.
Moliturque genus poenae miserabile, si non
ille suis esset nulli miserabilis actis,
pestifera lacerare Fame. Quae quatenus ipsi
785
non adeunda deae est (neque enim Cereremque Famemque
fata coire sinunt), montani numinis unam
talibus agrestem compellat oreada dictis:
“Est locus extremis Scythiae glacialis in oris,
triste solum, sterilis, sine fruge, sine arbore tellus;
790
Frigus iners illic habitant Pallorque Tremorque
et ieiuna Fames. Ea se in praecordia condat
sacrilegi scelerata iube; nec copia rerum
vincat eam, superetque meas certamine vires.
Neve viae spatium te terreat, accipe currus,
795
accipe quos frenis alte moderere dracones.”
Et dedit. Illa dato subvecta per aera curru
devenit in Scythiam rigidique cacumine montis
(Caucason appellant) serpentum colla levavit
quaesitamque Famem lapidoso vidit in agro
800
unguibus et raras vellentem dentibus herbas.
Hirtus erat crinis, cava lumina, pallor in ore,
labra incana situ, scabrae rubigine fauces,
dura cutis, per quam spectari viscera possent;
ossa sub incurvis exstabant arida lumbis,
805
ventris erat pro ventre locus, pendere putares
pectus et a spinae tantummodo crate teneri.
Auxerat articulos macies, genuumque tumebat
orbis, et inmodico prodibant tubere tali.
Hanc procul ut vidit (neque enim est accedere iuxta
810
ausa), refert mandata deae: paulumque morata,
quamquam aberat longe, quamquam modo venerat illuc,
visa tamen sensisse famem retroque dracones
egit in Haemoniam, versis sublimis habenis.
Dicta Fames Cereris, quamvis contraria semper
815
illius est operi, peragit. Perque aera vento
ad iussam delata domum est et protinus intrat
sacrilegi thalamos altoque sopore solutum
(noctis enim tempus) geminis amplectitur ulnis:
seque viro inspirat faucesque et pectus et ora
820
adflat et in vacuis spargit ieiunia venis.
Functaque mandato fecundum deserit orbem
inque domos inopes adsueta revertitur antra.
Lenis adhuc somnus placidis Erysichthona pennis
mulcebat: petit ille dapes sub imagine somni
825
oraque vana movet dentemque in dente fatigat
exercetque cibo delusum guttur inani
proque epulis tenues nequiquam devorat auras.
Ut vero est expulsa quies, furit ardor edendi
perque avidas fauces incensaque viscera regnat.
830
Nec mora, quod pontus, quod terra, quod educat aer,
poscit et adpositis queritur ieiunia mensis
inque epulis epulas quaerit; quodque urbibus esse
quodque satis poterat populo, non sufficit uni,
plusque cupit, quo plura suam demittit in alvum.
835
Utque fretum recipit de tota flumina terra
nec satiatur aquis peregrinosque ebibit amnes,
utque rapax ignis non umquam alimenta recusat
innumerasque faces cremat et, quo copia maior
est data, plura petit turbaque voracior ipsa est:
840
sic epulas omnes Erysichthonis ora profani
accipiunt poscuntque simul. Cibus omnis in illo
causa cibi est, semperque locus fit inanis edendo.
Iamque fame patrias altaque voragine ventris
attenuarat opes, sed inattenuata manebat
845
tum quoque dira fames, implacataeque vigebat
flamma gulae. Tandem, demisso in viscera censu,
filia restabat, non illo digna parente.
Hanc quoque vendit inops. Dominum generosa recusat
et vicina suas tendens super aequora palmas
850
“eripe me domino; qui raptae praemia nobis
virginitatis habes” ait. Haec Neptunus habebat.
Qui prece non spreta, quamvis modo visa sequenti
esset ero, formamque novat vultumque virilem
induit et cultus piscem capientibus aptos.
855
Hanc dominus spectans “o qui pendentia parvo
aera cibo celas, moderator harundinis,” inquit
“sic mare compositum, sic sit tibi piscis in unda
credulus et nullos, nisi fixus, sentiat hamos:
quae modo cum vili turbatis veste capillis
860
litore in hoc steterat (nam stantem in litore vidi),
dic ubi sit: neque enim vestigia longius exstant.”
Illa dei munus bene cedere sensit et a se
se quaeri gaudens, his est resecuta rogantem:
“Quisquis es, ignoscas; in nullam lumina partem
865
gurgite ab hoc flexi studioque operatus inhaesi.
Quoque minus dubites, sic has deus aequoris artes
adiuvet, ut nemo iamdudum litore in isto,
me tamen excepto, nec femina constitit ulla.”
Credidit et verso dominus pede pressit harenam
870
elususque abiit: illi sua reddita forma est.
Ast ubi habere suam transformia corpora sensit,
saepe pater dominis Triopeida tradit. At illa
nunc equa, nunc ales, modo bos, modo cervus abibat
praebebatque avido non iusta alimenta parenti.
875
Vis tamen illa mali postquam consumpserat omnem
materiam dederatque gravi nova pabula morbo,
ipse suos artus lacero divellere morsu
coepit et infelix minuendo corpus alebat.
Quid moror externis? Etiam mihi nempe novandi est
880
corporis, o iuvenis, numero finita potestas.
Nam modo qui nunc sum videor, modo flector in anguem,
armenti modo dux vires in cornua sumo, —
cornua, dum potui! nunc pars caret altera telo
frontis, ut ipse vides.” Gemitus sunt verba secuti.